180. rocznica śmierci Juliana Ursyna Niemcewicza (21 V 1841)

Dziś mija 180. rocznica śmierci Juliana Ursyna Niemcewicza, polskiego pisarza, publicysty, działacza społeczno-kulturalnego i politycznego.

Julian Ursyn Niemcewicz urodził się 16 II 1758 roku w Skokach koło Brześcia Litewskiego (obecnie na Białorusi) w rodzinie średnio zamożnego szlachcica związanego z rodziną Czartoryskich.

Julian Ursyn Niemcewicz w latach 1770-1777 uczył się w Szkole Rycerskiej w Warszawie. Po jej ukończeniu został adiutantem Adama Kazimierza Czartoryskiego. Poszerzał swe horyzonty na dworze tego magnata oraz w licznych podróżach po Europie. Na dworze Czartoryskiego po raz pierwszy sięgnął po pióro. Zaczął od tłumaczenia francuskich romansów.

W roku 1788 rozpoczęła się jego działalność polityczna. Wybrano go posłem na Sejm Czteroletni z Inflant Polskich. Był na sejmie jednym z czołowych przedstawicieli stronnictwa patriotycznego. Wygłaszał mowy m. in. w obronie chłopów, przeciw wolnej elekcji, za reprezentacją miast w sejmie, za przykładnymi karami dla spiskujących zdrajców. Należał do grona osób przygotowujących konstytucję 3 maja.

Reformy wspierał też piórem. Napisał nawiązujące aluzyjnie do współczesnych wydarzeń utwory: tragedię Władysław pod Warną (ostrzegająca przed antytureckim sojuszem z Rosją), komedię Powrót posła (napisaną dla uczczenia pierwszej rocznicy konstytucji 3 maja, wyśmiewającą przeciwników reform oraz wielbicieli cudzoziemszczyzny), tragedię Kazimierz Wielki, pełną aluzji do bieżących wydarzeń, podobnie jak pisane przez Niemcewicza bajki.

Po najeździe rosyjskim i obaleniu konstytucji w 1792 roku wyjechał za granicę, najpierw do Wiednia, potem do Włoch. Do kraju przemycano pisane przez niego pamflety, w których wyszydzał przywódców konfederacji targowickiej.

Niemcewicz wrócił do Polski na wieść o wybuchu powstania kościuszkowskiego. Został adiutantem samego Tadeusza Kościuszki. W bitwie pod Maciejowicami został ranny i dostał się do niewoli. Rosjanie więzili go w Twierdzy Pietropawłowskiej. Uwolniony został w 1796 roku. Razem z Kościuszką wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Osiadł w mieście Elizabethtown i ożenił się z wdową po amerykańskim oficerze. Do Polski przyjechał w 1803 roku, by załatwić sprawy spadkowe. Trwało to aż do 1805 roku. Przy okazji został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Gdy w 1807 roku powstało Księstwo Warszawskie, Niemcewicz na prośbę Stanisława Małachowskiego wrócił znów do Polski, tym razem już na stałe. Objął stanowiska sekretarza Senatu, członka Dyrekcji Edukacyjnej (wizytatora szkół), a w latach 1810-1813 jeszcze prezesa Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego.

Sekretarzem Senatu pozostał po likwidacji Księstwa i zastąpieniu go przez Królestwo Kongresowe. W tym czasie stał się wielkim autorytetem, „dyktatorem moralnym Warszawy”. Stawał zdecydowanie w obronie ludzi sądzonych za sprawy polityczne, choć zarazem był przeciwnikiem spisków i uważał, że należy walczyć drogą legalną. Stał się z tego względu pierwowzorem postaci Prezesa z Kordiana Juliusza Słowackiego. Tytuł „prezesa” nadany wzorowanej na nim postaci wziął się stąd, że w 1826 roku Niemcewicz został prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W 1822 roku Julian Ursyn Niemcewicz kupił posiadłość ziemską Rozkosz, której zmienił nazwę. Pierwotnie miał nazwać ją Ameryką albo Waszyngtonem, ale z obawy, że przez zaborcę nadanie tej nazwy może zostać uznane za bunt, nazwał ją Ursynowem od swojego drugiego imienia. Do Ursynowa przybywało wielu znamienitych gości, m. in. młody Juliusz Słowacki.

Dziś w miejscu owej posiadłości znajduje się dzielnica Warszawy o tej samej nazwie – Ursynów. Jest to to najbardziej na południe wysunięta część stolicy.

Okres między powstaniem Królestwa Kongresowego a wybuchem powstania listopadowego był dla Niemcewicza najbardziej intensywnym z punktu widzenia literackiego. W 1816 roku ukazały się jego Śpiewy historyczne – cykl 32 pieśni poświęconych ważniejszym postaciom i wydarzeniom z dziejów Polski, uzupełnionych komentarzami prozą. Do pieśni tych muzykę skomponował Karol Kurpiński. Był to przez wiele dziesięcioleci najpopularniejszy utwór Niemcewicza. Przez cały XIX wiek służyły popularyzacji historii, będąc niejako artystycznym wierszowanym podręcznikiem dziejów Polski.

Niemcewicz był też autorem powieści Dwaj panowie Sieciechowie (1815) Lejbe i Siora (1821) oraz powieści historycznej Jan z Tęczyna (1825), ponadto kolejnego tomu bajek Bajki i powieści (1817, drugie wydanie rozszerzone 1820), komedioopery Jan Kochanowski w Czarnolesie (1817), tragedii Zbigniew (1817) oraz komedii Pan Podstoli (1815), w której podobnie jak w Powrocie posła – wyśmiewał uleganie cudzoziemszczyźnie. W 1819 roku Niemcewicz napisał pracę historyczną Dzieje panowania Zygmunta III. W 1823 roku powstała komedia Podejrzliwy, w którym pisarz wyśmiewał system szpiegostwa stworzony w Kongresówce. Sztuka ta mogła ukazać się dopiero po wybuchu powstania listopadowego. W jego trakcie Niemcewicz był członkiem Rady Administracyjnej, a następnie Rządu Narodowego. W listopadzie 1831 r. został wysłany z misją dyplomatyczną do Londynu.

Po upadku powstania Niemcewicz osiadł w Paryżu. Aktywnie uczestniczył w pracach powołanego przez polskich emigrantów Towarzystwa Historyczno-Lierackiego. Pisywał do prasy emigracyjnej, dokonywał tłumaczeń literatury (m. in. wierszy Horacego), wreszcie spisywał wspomnienia zatytułowane Pamiętniki czasów moich, które ukazały się już po jego śmierci – skrócona wersja w 1847 roku, pełna dopiero w 1957 roku.

Julian Ursyn Niemcewicz zmarł 21 V 1841 roku w Paryżu. Pochowany został na cmentarzu w Monmorency położonym kilkanaście kilometrów od stolicy Francji, na którym chowano wielu polskich emigrantów.

Radzyńskiego czytelnika zainteresować może, iż w 2001 r. w naszym mieście w Radzyńskim Ośrodku Kultury z okazji 3 maja odbyła się inscenizacja Powrotu posła w wykonaniu uczniów Gimnazjum nr 1. Wystąpili w niej Paweł Grzywocz, Paweł Duszak, Elżbieta Dudzińska, Anna Maria Mysłowska (obecnie Błażewicz), Tomasz Manowiec, Magdalena Dziduch, Michał Hapka, Szymon Tracz, Anna Knapińska i Jakub Szymanek. Sztukę reżyserowała Urszula Pietras.