100. rocznica powstania Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie

Dziś mija okrągła, 100. rocznica powstania Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie, jednego z ważniejszych symboli pamięci o poległych w walkach o Polskę.

Idea grobu nieznanego żołnierza powstała we Francji. W czasie I wojny światowej kraj ten poniósł ogromne straty, tracąc około miliona żołnierzy. Ciał wielu poległych nie udało się zidentyfikować. Dla ich uczczenia powstał pomysł postawienia specjalnego grobu w miejscu publicznym, w którym pochowany byłby jakiś nie zidentyfikowany żołnierz. Zlokalizowano go w 1920 r. w eksponowanym, prestiżowym miejscu – w pobliżu Łuku Triumfalnego. Symbolizuje wszystkich poległych, zwłaszcza tych niezidentyfikowanych.

Francuską ideę przejęli Brytyjczycy, którzy postawili grób nieznanego żołnierza w Opactwie Westminsterskim. Potem podobne groby zaczęły powstawać także w innych krajach, w tym w Polsce.

W naszym kraju Grób Nieznanego Żołnierza uczcić miał nie tylko ofiary walk z okresu I wojny światowej, ale także wojny z bolszewicką Rosją z 1920 r. oraz walk o kształ granic z lat 1918-1921, a nawet wszystkich walczących o niepodległość od powstania kościuszkowskiego w 1794 roku począwszy.

Sprawą zajął się sam prezydent Stanisław Wojciechowski, który w 1923 r. założył Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Środki finansowe na jego powstanie miały być jednak zbierane oddolnie. Z początku wpłaty nie były zbyt liczne. Sytuacja zmieniła się w grudniu 1924 r. wskutek pewnego niecodziennego wydarzenia. Otóż pod pomnik Józefa Poniatowskiego, wtedy stojący nie przy Krakowskim Przedmieściu, ale na Placu Saskim obok Pałacu Saskiego, 2 XII 1924 r. podjechała ciężarówka, z której jacyś ludzie wyjęli i położyli pod pomnikiem tablicę, na której było napisane "Nieznanemu żołnierzowi poległemu za ojczyznę". Zdarzenie to wywołało poruszenie opinii publicznej. Trwały spekulacje odnośnie tego, kto zaplanował i opłacił wykonanie tablicy. Plotka przypisywała to Ignacemu Paderewskiemu. Dopiero kilka lat później wyszło na jaw, iż stali za tym członkowie stowarzyszenia o nazwie Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczpospolitej. Ów gest wywołał pożądany efekt. Od tego momentu zbiórka zaczęła iść dobrze.

Co więcej zdarzenie z tablicą wpłynęło też na wybór miejsca, choć były rozważane inne lokalizacje (n. p. Cytadela czy wylot Mostu Poniatowskiego). Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie umieszczono pod kolumnadą będącą częścią Pałacu Saskiego, jednego z warszawskich pałaców, wzniesionego przez króla Augusta II, potem przebudowywanego przez późniejszych właścicieli. Znajdujący się przy pałacu Plac Saski już wcześniej bywał miejscem odbywania się uroczystości patriotycznych, co było dodatkowym powodem wyboru tego miejsca.

Twórcą mauzoleum był rzeźbiarz Stanisław Ostrowski (1879-1947). Pomnik flankowały dwie płaskorzeźby umieszczone na bocznych ścianach Pałacu Saskiego, pod arkadami. Jedna z nich, znajdująca się na ścianie południowej, symbolizowała walki powstańcze, zaś druga znajdująca się na ścianie północnej – walki wojsk Polski niepodległej.

Ważną kwestią był wybór szczątków, które miały być pochowane w Grobie Nieznanego Żołnierza. Najpierw wylosowano miejsce walk. Ogniomistrz Józef Buczkowski, najmłodszy wiekiem żołnierz odznaczony orderem Virtuti Militari, wylosował Cmentarz Orląt Lwowskich. Wykopano tam trzy niezidentyfikowane ciała: sierżanta, kaprala oraz ochotnika bez dystynkcji, mającego na głowie maciejówkę. Drogą losowania, przeprowadzonego przez Jadwigę Zarugiewiczową, matkę innego poległego żołnierza, wybrano szczątki ochotnika.

Pogrzeb zaplanowano na Dzień Zaduszny. Odbył się on dokładnie 100 lat temu – 25 XI 1925 roku. Stał się wielką patriotyczną manifestacją. Zainteresowanie było tak wielkie, że nie wszyscy chętni mogli być na miejscu. Po prostu nie zmieścili się na Placu Saskim.

Od tego czasu Plac Saski i Grób Nieznanego Żołnierza stały się miejscem uroczystości patriotycznych, zwłaszcza związanych z upamiętnianiem walk.

W okresie okupacji Niemcy patrolowali teren. Mimo to w 1941 r. udało się komuś przedostać i złożyć wieniec. W 1944 r. mauzoleum zostało przez Niemców zniszczone razem z całym Pałacem Saskim. Ocalała arkada tuż przy samym grobie. To, że były w niej ślady wierceń na materiały wybuchowe, stworzyło legendę, że niemiecki saper miał skrupuły i celowo oszczędził arkadę. Nie wiadomo jednak, dlaczego naprawdę nie została wysadzona. Zresztą walące się sklepienie i tak połamało płytę nagrobka, przez co trzeba było go wykonać na nowo. W maju 1945 r. Grób został odgruzowany, a w maju 1946 r. otwarto go na nowo. Odbudowano jednak tylko samo mauzoleum bez reszty Pałacu Saskiego. Uroczystości na Placu Saskim obok Grobu Nieznanego Żołnierza odbywają się do dzisiaj.

Warto też dodać, że Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie jest najbardziej znany, ale nie jest jedynym w Polsce. W tym samym 1925 r. powstały też cztery inne groby nieznanego żołnierza: w Krakowie, w Łodzi, w Radomiu i w Bydgoszczy.