200. rocznica urodzin Zygmunta Miłkowskiego (23 III 1824)

Dziś mija okrągła, 200. rocznica urodzin Zygmunta Miłkowskiego, działacza niepodległościowego i pisarza, znanego też pod literackim pseudonimem Tomasz Teodor Jeż, jednego z patronów roku 2024.

Zygmunt Miłkowski urodził się 23 III 1824 w Saracei w Rosji (obecnie formalnie w Mołdawii, faktycznie w nieuznawanym przez społeczność międzynarodową Naddniestrzu) w patriotycznej rodzinie szlacheckiej. Studiował w Kijowie w latach 1847-1848. W czasie „Wiosny Ludów” brał udział w powstaniu węgierskim (1848-1849) w Legionie Polskim. Doszedł do stopnia porucznika. Po stłumieniu powstania był internowany w Turcji. Po uwolnieniu wyjechał do Anglii. Pracował tam w fabryce tapet. Wstąpił wtedy do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Potem działał jako emisariusz Komitetu Centralnego Demokracji Europejskich w Mołdawii, potem jako obserwator polskich organizacji przy wojsku tureckim w trakcie wojny krymskiej (1852-1855). Po jej zakończeniu przebywał przez pewien czas w krajach bałkańskich, by po kilku wrócić do Londynu. Na Bałkany trafił znowu w czasie powstania styczniowego. Zorganizował oddział w Mołdawii, jednak nie dotarł on do Polski – został rozbrojony przez Rumunów podczas próby przekroczenia granicy rosyjskiej. Miłkowski w następnych latach przebywał w Serbii, potem w Belgii, wreszcie osiadł w Szwajcarii. W latach 1866-1867 redagował czasopismo "Niepodległość".

W roku 1887 wydał broszurę "Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym". Postulował w niej, by nie ograniczać się do utrzymywania tego, czego jeszcze zaborcy nie zdołali zniszczyć, ale by starać się poza "obrona bierną" stosować "obronę czynną", to jest podejmować inicjatywy, które poprawiałyby sytuację sprawy polskiej, pozwalałyby w przyszłości, w bardziej sprzyjających okolicznościach, podjąć walkę na nowo, by mieć gotowe środki finansowe, materialne, ludzkie i moralne. Konkretną propozycją, jaką złożył, było utworzenie Skarbu Narodowego. Zalążek takowego stworzył inny emigracyjny działacz niepodległościowy, Ludwik Matyasek-Michalski, który zdobył spory majątek i jego część przeznaczył na Skarb. Maryasek-Michalski pomagał Miłkowskiemu w wydaniu i rozprowadzaniu jego broszury. Obaj nie poprzestali na postulowaniu i zaraz przeszli do organizowania Skarbu Narodowego. Środowiska ugodowe i lojalistyczne w kraju, wzywające do uległości wobec zaborców, krytykowały ideę i starały się jej przeciwstawiać. Mimo to znaleźli się chętni do dobrowolnych składek. W roku 1892 w Skarbie Narodowym było 44.619 franków, w roku 1904 – 287.667 franków.

W 1887 roku Miłkowski, Matyasek-Michalski i kilku innych patriotów stworzyło Ligę Polską. Była to ważna organizacja. Po latach politycznej martwoty na nowo pojawiał się ruch jawnie głoszący cele patriotyczne. Ciekawe jest to, iż z Ligi Polskiej i jej idei wyszły później inne inicjatywy i organizacje. Jak to zauważył historyk Jerzy Łojek: "Jest zdumiewające, jak ideowo i politycznie płodnym okazał się program Ligi Polskiej. Wystarczył bowiem na zapoczątkowanie ruchu odrodzenia narodowego w duchu nacjonalistycznym i demokratyczno-socjalistycznym.". Spadkobiercami Ligi były zarówno Polska Partia Socjalistyczna, jak i narodowa demokracja (endecja).

Zygmunt Miłkowski poza działalnością polityczną parał się też pisarstwem. Był bardzo płodnym powieściopisarzem. W tym względzie przewyższył go tylko Józef Ignacy Kraszewski. Jako pisarz Miłkowski posługiwał się pseudonimem Tomasz Teodor Jeż, i w różnych leksykonach jest pod tym nazwiskiem znany, tak jak Aleksander Głowacki bardziej znany jest jako Bolesław Prus.

W sumie Miłkowski-Jeż opublikował około 90 powieści. Pisał zarówno powieści o czasach sobie współczesnych, jak też powieści historyczne. Akcja wielu z nich umiejscowiona jest na Bałkanach, które znał z racji swojej działalności. Zarówno w powieściach z terenów Polski i Ukrainy, jak i Bałkanów, sporo jest zacięcia etnograficznego.

Sympatyzował z ludem, o konflikty między nim a szlachtą najczęściej oskarżał szlachtę, ale wierzył w możliwość zgodnego życia obu warstw społecznych. W powieściach "bałkańskich" przybliżał kulturę i historię opisywanych krajów. Wśród jego powieści można między innymi wymienić następujące tytuły: "Wasyl Hołub", "Handzia Zahornicka", "Historia o pra-pra-pra... dziadku" (trzy tomy), "Szandor Kowacz", "Asan", "Uskoki", "Narzeczona Harambaszy", "Dachijszczyzna", "Emancypowana", "Dersław z Rytwian", "Za króla Olbrachta", "Z burzliwej chwili", "Z ciężkich dni", "Nad rzekami Babilonu", "Jaskółki" i wiele innych.

Zygmunt Miłkowski zmarł w Lozannie 11 I 1915 roku.

Naprawdę warto przypomnieć tę postać, bardzo ciekawą i bardzo zasłużoną, a jednocześnie bardzo zapomnianą. Sejm ogłosił go jednym z patronów roku 2024.