80. rocznica śmierci Stefana Banacha (31 VIII 1945)

Dziś mija okrągła 80. rocznica śmierci Stefana Banacha, polskiego matematyka, czołowego przedstawiciela t. zw. lwowskiej szkoły matematycznej, części polskiej szkoły matematycznej.

Stefan Banach urodził się 30 III 1892 roku w Krakowie, wtedy w zaborze austriackim. Był nieślubnym dzieckiem, którego rodzice oddali na wychowanie początkowo babce, a potem obcej kobiecie. W 1910 r. zdał maturę. Wyjechał na studia na Politechnikę Lwowską. Już w szkole średniej jego pasją była matematyka. Wybuch I wojny światowej wymusił przerwanie studiów. Uzyskał jedynie t. zw. półdyplom, czyli świadectwo ukończenia połowy studiów. Do austriackiego wojska nie został wcielony ze względu na wadę wzroku i leworęczność. Wrócił do Krakowa. Pracował jako nadzorca przy budowach dróg. Dorabiał do tego udzielaniem korepetycji uczniom. Pewnego razu, będąc na Plantach (słynnym krakowskim parku urządzonemu wokół Starego Miasta) jednemu z nich tłumaczył zawiły problem matematyczny z taką pasją i znawstwem, że będący przypadkowym świadkiem tego zdarzenia profesor matematyki Hugo Steinhaus zaciekawił się tym. Nawiązana w ten niezwykły sposób znajomość okazała się owocna. Obaj stworzyli w Krakowie w 1919 r. Towarzystwo Matematyczne. Banach wygłaszał tam referaty. Gdy w 1920 r. Steinhaus został profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, sprowadził tam Banacha i doprowadził do zatrudnienia jako swego asystenta. Trzeba było jednak rozwiązać problem braku formalnego wykształcenia. Nie jest prawdą barwna anegdota, według której Banach rzekomo najpierw podstępem został nakłoniony do napisania rozprawy, którą uznano za pracę doktorską, a potem także podstępem nakłoniony do rozmowy, która była ukrytą obroną pracy. Prawdą jest natomiast, że od razu uzyskał w 1920 r. doktorat. Statut uniwersytetu we Lwowie dopuszczał taką możliwość w wypadku posiadania wspomnianego "półdyplomu". W 1922 r. habilitował się i uzyskał tytuł profesora.

Stefan Banach wykładał we Lwowie na dwóch uczelniach – Uniwersytecie Jana Kazimierza i na Politechnice Lwowskiej. Był inicjatorem stworzenia czasopisma naukowego "Studia mathematica". Miał osiągnięcia na polu analizy funkcjonalnej czyli działem analizy matematycznej zajmujący się badaniem przestrzeni funkcyjnych, czyli złożonych zbiorów funkcji. W 1929 r. wydał książkę "Teoria operacyj. Operacje linjowe". Pisał też podręczniki dla szkół, w tym dwa tomy "Rachunku różniczkowego i całkowego" (1929, 1930) oraz "Mechanikę" (1938). W 1932 r. wydano najważniejsze dzieło Banacha "Théorie des opérations linéaires", która zapewniła mu światową sławę. Sensację w środowisku naukowym wzbudziła także praca opublikowana wspólnie z Alfredem Tarskim, dotycząca powierzchni kuli i zbiorów rozłącznych. W 1937 r. Stefanowi Banachowi proponowano wyjazd do Stanów Zjednoczonych i pracę na jednej z tamtejszych uczelni, ale odmówił, bo nie chciał opuszczać kraju. W 1939 r. został prezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego.

Wokół Stefana Banacha i Hugona Steinhausa skupiła się grupa uczonych, których nazwano lwowską szkołą matematyczną. Była ona częścią t. zw. polskiej szkoły matematycznej, do której obok lwowskiej należały jeszcze warszawska szkoła matematyczna oraz krakowska szkoła matematyczna. Niektórzy wyróżniają jeszcze poznańską szkołę matematyczną kojarzoną ze słynnymi kryptologami, którzy złamali maszyną szyfrującą "Enigma". Warszawska szkoła matematyczna zajmowała się głównie teorią mnogości, logiką i topologią, krakowska – głównie równaniami różniczkowymi, funkcjami analitycznymi i geometrią różniczkową, natomiast lwowska – głównie wspomnianą już analizą funkcjonalną. W każdym razie II RP był potęgą w dziedzinie matematyki.

Po wybuchu II wojny światowej Lwów został zajęty przez Armię Czerwoną i wcielony do ZSRR. Stefan Banach pozostał na uczelni, przemianowej na Uniwersytet Iwana Franki. W okresie okupacji niemieckiej (1941-1944) z konieczności pracował jako karmiciel wszy. Po ponownym wkroczeniu Rosjan do Lwowa początkowo zamierzał pozostać we wcielonym do Związku Radzieckiego mieście i pracować na tamtejszym uniwersytecie, ostatecznie jednak wskutek namów przyjaciół zdecydował się przenieść się na Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Miał zacząć prowadzić zajęcia w roku akademickim 1945/1946, ale do tego nie doszło, bo zmarł na raka płuc 31 VIII 1945 r. w Krakowie.

W 1946 r. Polskie Towarzystwo Matematyczne ufundowało nagrodę jego imienia. W 1972 r. utworzono Międzynarodowe Centrum Matematyczne im. Stefana Banacha przy Polskiej Akademii Nauk. W 1922 r. ustanowiono Medal im. Stefana Banacha przyznawana za wybitne osiągnięcia na polu matematyki. Od 2009 r. jest też przyznawana Międzynarodowa Nagroda im. Stefana Banacha.

Na jego cześć nazwano w 2001 r. planetoidę. W 2016 r. na Plantach postanowiono ławeczkę z figurami Stefana Banacha i Ottona Nikodyma. W 2018 r. Stefan Banach otrzymał pośmiertnie Order Orła Białego. Jest też patronem kilku szkół (liceów w Warszawie, Toruniu, Świdnicy i Żaganiu, podstawówek w Łodzi i Wrocławiu, Zespołu Szkół Technicznych w Jarosławiu) oraz ulic.