460. rocznica paktu wileńskiego z Gothardem Kettlerem

Dziś mija 460. rocznica paktu wileńskiego zawartego przez Polskę i Litwę z Gothardem Kettlerem, w wyniku którego powstała Kurlandia, będąca polsko-litewskimi lennem.

Przodkowie dzisiejszych Łotyszy i Estończyków nie zdołali w średniowieczu stworzyć własnych państw. To w połączeniu z faktem, że pozostawali poganami, sprawiło, że zostali podbici przez Niemców. Już na początku XIII wieku powstał zakon rycerski zwany zakonem kawalerów mieczowych, który zaczął systematyczny podbój ziem położonych na południe, wschód i północny wschód od Zatoki Ryskiej. Kawalerowie mieczowi połączyli się z krzyżakami i odtąd byli znani jako zakon inflancki będący częścią zakonu krzyżackiego. W 1525 roku nastąpiła sekularyzacja i likwidacja tego ostatniego. Zakon inflancki nadal istniał, podobnie jak stworzone przez niego państwo. Powoli zaczęły się jednak nad nim zbierać ciemne chmury. Zagrażała mu ekspansja duńska, szwedzka, a przede wszystkim moskiewska. Do wojen inflancko-moskiewskich dochodziło już w latach 1480-1481 oraz 1501-1503. Zawarty w 1503 r. rozejm był kilkakrotnie przedłużany (1509, 1514, 1521, 1531, 1551). W 1554 r. chciano przedłużyć go po raz kolejny. Okazało się, że nie będzie to takie proste jak uprzednio. Car Iwan IV Groźny miał już wyraźny zamiar przyłączenia Inflant do państwa moskiewskiego. Zażądał jako warunku przedłużenia rozejmu nie tylko swobody handlu dla rosyjskich kupców, ale także... haraczu, który nazwano "daniną dorpacką". Uzasadniał żądanie tym, że ziemie inflanckie rzekomo należały w przeszłości do książąt ruskich, którzy pozwolili osiedlać się tam Niemcom w zamian za opłacanie daniny. Wszystko to było kłamstwem. Ziemie te nigdy nie należały do Rusi Kijowskiej czy księstw powstałych w wyniku jej podziału.

Iwan IV żądał zapłacenia "zaległej" daniny, a także płacenia jej odtąd co roku. Wystraszeni przedstawiciele nadbałtyckiego państwa ugięli się i zgodzili się na takie warunki rozejmu, ale równocześnie po cichu zaczęli rozglądać się za możliwością znalezienia ochrony przed moskiewskim despotyzmem.

W 1555 r. w państwie inflanckim doszło do konfliktu wewnętrznego. Arcybiskup Wilhelm powołał na koadiutora (biskupa pomocniczego z prawem następstwa) Chrystiana wywodzącego się z dynastii książąt meklemburskich. Decyzja ta wywołała wewnętrzne konflikty.

Z całej sytuacji postanowił skorzystać król Polski i wielki książę Litwy – Zygmunt August. Zdawał on sobie sprawę z zagrożenia moskiewskiego dla Inflant, i z tego, że ich opanowanie jeszcze bardziej pogorszy sytuację Litwy, która i bez tego była zagrożona ekspansją moskiewską. Postanowił przeto wmieszać się w sprawy inflanckie. Stanął w obronie arcybiskupa, a do tego przeprowadził demonstrację zbrojną z udziałem wojsk litewskich.Wielki mistrz inflancki Wilhelm von Fürstenberg ugiął się. 14 IX 1557 r. doszło do układu w Poswolu, którego postanowieniem doszło do zawarcia sojuszu litewsko-inflanckiego. Warto jednak zaznaczyć, że nastąpiło to nie tylko wskutek presji i groźby użycia siły. Opcja sojuszu z Litwą i Polską była popularna wśród członków zakonu i szerzej niemieckich elit państwa inflanckiego.

Tymczasem Iwan IV w styczniu 1558 r. zarządził inwazję na Inflanty. Wojska moskiewskie zdobywały zamki, miasta, pustoszyły cały kraj, dopuszczając się strasznych okrucieństw. Udało im się zdobyć znaczące ośrodki – Dorpat, Narwę, Kokenhausen. Praktycznie nie napotkały przy tym poważniejszego oporu. Próba kontrofensywy zorganizowana jesienią nie przyniosła większych sukcesów. W maju 1559 r. dzięki pośrednictwu duńskiemu udało się zawrzeć rozejm, ale sytuacja wciąż była dramatyczna.

We wrześniu 1559 r. biskup ozylijsko-kurlandzki, będący trzecim co do wielkości właścicielem ziemskim w Inflantach, sprzedał Danii swoje ziemie – wielkie wyspy Ozylię i Dago oraz ziemię piltyńską na kontynencie. Operacje wojskowe na czele grupy najemników podjął na wyspach Magnus, brat duńskiego króla Fryderyka II.

Zygmunt II August prowadził tym czasem negocjacje z przedstawicielami zakonu inflanckiego. 31 VIII 1559 roku doszło do pierwszego układu wileńskiego. Oddawał on Inflanty pod opiekę Zygmunta II jako wielkiego księcia litewskiego. Ponadto Litwa otrzymywała południowo-wschodnią część Inflant z siedmioma strategicznymi zamkami (m. in. Dyneburgiem, Rzeżycą i Marienhausenem). Niedługo po tym, we wrześniu 1559 r., Gotthard Kettler, czołowy przedstawiciel stronnictwa prolitewskiego w Inflantach i główny twórca wspomnianego wyżej układu, został wybrany na nowego wielkiego mistrza zakonu inflanckiego.

W grudniu 1559 r. Moskale wznowili ofensywę. Tymczasem Litwini zajmowali zamki w południowej części Inflant.

W 1560 r. Iwan IV Groźny próbował namówić Zygmunta II Augusta, by ten zrezygnował z zaangażowania w Inflantach. Poprosił przy tym o... rękę jego siostry. Małżeństwo miało utrwalić porozumienie. Polski król wprost nie odmówił, ale przedłużał negocjacje i stawiał zaporowe warunki, wiedząc, że do trwałego, pokojowego ułożenia stosunków i tak nie dojdzie.

W 1561 r. doszło do kolejnego ataku na Inflanty, tym razem szwedzkiego. Szwedzi wylądowali w północnej części kraju, w Estonii. Spotkali się z sympatią wielu mieszkańców, którzy uznali ich za alternatywę wobec Moskwy.

Faktyczny rozpad państwa inflanckiego sprawił, że Gotthard Kettler postanowił pójść drogą Albrechta Hohenzollerna. 28 XI 1561 doszło do paktu wileńskiego. Jego postanowienia szły znacznie dalej niż treść porozumienia z 1559 roku. W myśl układu z 1561 roku zakon inflancki uległ sekularyzacji i przestawał istnieć, a Gotthard Kettler zostawał świeckim księciem Księstwa Kurlandii i Semigalii obejmującego obszar południowej i zachodniej części dawnego państwa zakonnego. Nowe państwo było polsko-litewskim lennem, ale z własną monetą i wewnętrzną suwerennością.

O resztę dawnego państwa zakonu inflanckiego, odtąd znaną pod nazwą "Inflanty", wciąż toczyła się rywalizacja między Polską i Litwą a Rosją, Szwecją i Danią. Przejściowo doszło do sojuszu Polski i Litwy z Danią przeciw Rosji i Szwecji, potem nastąpiło odwrócenie sojuszy – Szwecja porozumiała się z Litwą i Polską, a Dania z Rosją. Wojna trwała przez całe lata 60. XVI wieku. Zakończyła się kongresem szczecińskim z 1571 roku. Ostatecznie wyspy Dago i Ozylia pozostały przy Danii, Estonia – przy Szwecji, reszta Inflant – przy państwie polsko-litewskim. Taka była sytuacja pod koniec panowania Zygmunta Augusta.

W następnych latach, podczas bezkrólewia w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, doszło do kolejnej inwazji moskiewskiej i przejściowego opanowania Inflant. Szereg wypraw zorganizowanych przez nowego króla Stefana Batorego doprowadziła do pobicia Moskali i odsunięcia ich od Bałtyku na całe stulecie. Jednakże za panowania kolejnego króla, Zygmunta III Wazy, w wyniku serii wojen ze Szwecją to Szwedzi opanowali większość obszaru Inflant. Przy Polsce została tylko ich południowo-wschodnia część z Dyneburgiem, nazwana Inflantami Polskimi, oraz Księstwo Kurlandii. Szwedzi utracili potem Inflanty na rzecz Rosji po wojnie północnej (1700-1721).

Księstwo Kurlandii inaczej niż Księstwo Prus nie stwarzało państwu polsko-litewskiemu żadnych problemów. Aż do XVIII wieku rządzili tam lojalni wobec Rzeczypospolitej książęta z dynastii Kettlerów (potomkowie Gottharda Kettlera). Później, po wygaśnięciu tego rodu, książąt narzucała Rosja. Ostatecznie jednak Kurlandia pozostała przy Polsce i Litwie do samego końca, to jest do trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku, kiedy to księstwo zostało zlikwidowane i wcielone do Rosji podobnie jak wcześniej Inflanty.

Dopiero w XIX wieku zaczęły się rodzić narodowe tożsamości Łotyszy i Estończyków, skierowane zarówno przeciw dominującym tam przez stulecia niemieckim elitom, jak też przeciw panowaniu rosyjskiemu. Po I wojnie światowej Łotwa i Estonia stały się niepodległymi państwami. W okresie międzywojnia były w dobrych stosunkach z Polską. W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow zostały podbite przez Związek Radziecki i były (nie licząc okresu okupacji niemieckiej w latach 1941-1944) pod jego panowaniem aż do jego rozpadu. Obecnie są niepodległymi państwami.