170. rocznica śmierci Tomasza Zana (19 VII 1855)

Dziś mija 170. rocznica śmierci Tomasza Zana, działacza społecznego i niepodległościowego, badacza minerałów, przyrodnika, poety, przyjaciela Adama Mickiewicza.

Tomasz Zan urodził się 21 XII 1796 r. w Miasocie (obecnie na Białorusi, w obwodzie mińskim, rejonie mołodeckim) w rodzinie zubożałego szlachcica. W latach 1815-1820 studiował na wydziale matematyczno-fizycznym Uniwersytetu Wileńskiego, a następnie uzupełniał wykształcenie humanistyczne, zarobkując jako nauczyciel. Należał do grona współzałożycieli Towarzystwa Filomatów. Prowadził w nim ożywioną działalność. Potem został przewodniczącym Towarzystwa Filaretów. Były to organizacje bardziej samokształceniowe niż polityczne. Polityczny charakter miało za to Towarzystwo Patriotyczne, do którego Zan należał od 1821 roku.

Organizacja filaretów zostały rozbite przez rosyjskie represje. Zan w 1823 r. wziął na siebie zdekonspirowane działania młodzieży, wiele osób ratując albo zmniejszając rozmiar represji oraz zapobiegając wykryciu organizacji filomatów. W 1824 r. został skazany na rok więzienia oraz zesłanie w głąb Rosji. Przebywał w Orenburgu, potem Petersburgu.

Rosjanie wykorzystali jego wiedzę geologiczną i mineralogiczną. W roku 1829 został asystentem słynnego niemieckiego uczonego Aleksandra von Humbolta, który prowadził w tym roku badania w Rosji. Na jego zlecenie Zan wykonywał pomiary meteorologiczne. W 1831 roku, na zlecenie rosyjskich władz sam Tomasz Zan zorganizował wyprawę naukową na Ural. Znalazł tam pola złotonośne po wschodniej stronie gór. Do dziś w muzeum w Orenburgu znajduje się stworzona przez Zana mapa geologiczna.

Wrócić na ziemie dawnej Rzeczpospolitej Tomaszowi Zanowi pozwolono w 1841 roku. W 1846 r. osiadł w majątku w Kochanczynie. Tam zmarł 19 VII 1855 roku.

Tomasz Zan znany jest przede wszystkim jako przyjaciel Adama Mickiewicza, który pamiętał o dzielnej postawie Zana podczas rosyjskiego śledztwa i upamiętnił go w swojej twórczości – w trzeciej części "Dziadów" oraz (żartobliwie) w "Panu Tadeuszu", gdzie postać o nazwisku Mickiewicz jest ratowana przez postać o nazwisku Zan. Wedle świadectw Mickiewicza i innych osób był osobą charyzmatyczną i umiejącą porywać ludzi do działania, człowiekiem aktywnym społecznie i patriotą.

Zan był też poetą, choć nie tak zdolnym jak jego sławniejszy przyjaciel. Pisywał wiersze okolicznościowe, ballady nawiązujące do twórczości ludowej (m. in. "Cyganka" z 1819 r.), jamby, sielanki, elegie. Napisał też poemat heroikomiczny "Zgon tabakiery" i inne pomniejsze żartobliwe utwory.

Tomasz Zan jest patronem dwóch liceów ogólnokształcących (w Pruszkowie i Wschowie) oraz kilkunastu ulic w całym kraju, m. in. Warszawie, Poznaniu, Szczecinie, Lublinie, Przemyślu i innych miastach. Ulica Zana w Lublinie jest z głównych ulic dzielnic Konstantynów i Rury i w ogóle całego Lublina. Znajdują się tam siedziby przedsiębiorstw i instytucji, m.in. banki, sklepy wielkopowierzchniowe, wieżowce, gmach ZUS, część wydziałów Sądu Rejonowego Lublin-Zachód oraz jeden z akademików UMCS-u, który od nazwy ulicy nosi nazwę "Zana".