230. rocznica śmierci księdza Bartłomieja Wincentego Skrzetuskiego (2 XII 1791)

Dziś mija 230. rocznica śmierci księdza Bartłomieja Wincentego Skrzetuskiego (używającego częściej drugiego imienia), polskiego duchownego, pedagoga, historyka i myśliciela politycznego.

Bartłomiej Wincenty Skrzetuski urodził się 5 VI 1745 roku w rodzinie szlacheckiej zamieszkałej w ówczesnym województwie krakowskim. Pobierał edukację w szkołach w Krakowie, potem na tamtejszym uniwersytecie. W 1760 r. został duchownym, a dokładniej zakonnikiem, a jeszcze dokładniej pijarem. Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych, zwany w skrócie zakonem pijarów, był tym z katolickich zakonów, który specjalizował się w nauczaniu. Jego przedstawiciele sami musieli mieć sporą wiedzę. Najbardziej znanym XVIII-wiecznym pijarem jest ksiądz Stanisław Konarski.

Ksiądz Skrzetuski do zakonu wstąpił w Podolińcu (dziś na Słowacji, wtedy na Węgrzech należących podówczas do Austrii). Tam odbywał nowicjat i tam też złożył śluby zakonne. Potem wrócił do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Retoryki uczył się w seminarium w Rzeszowie, filozofii w Międzyrzecu Koreckim (obecnie Wielki Międzyrzecz na Ukrainie), teologii w Krakowie.

Po zdobyciu wykształcenia sam nauczał w szkołach w Warszawie, Radomiu, Rzeszowie i ponownie w Warszawie.

W 1771 r. ukazała się jego pierwsza książka – "Dzieje Królestwa Szwedzkiego" (pełny tytuł: "Dzieje królestwa szwedzkiego od panowania Waldemara, to jest od r. 1250, aż do niniejszego roku według lat porządku opisane"). Była to pierwsza w Polsce publikacja poświęcona dziejom zamorskiego sąsiada. Praca doczekała się dwóch wznowień i do dziś jest ceniona. Dopiero po ponad 200 latach, w 1973 roku, ukazała się podobna w charakterze publikacja – wydana przez Ossolineum "Historia Szwecji" autorstwa Adama Kerstena, który zresztą bardzo cenił pracę poprzednika sprzed dwustu lat i w swoim dziele wielokrotnie się na nią powoływał przy omawianiu różnych zagadnień.

W 1773 r. ksiądz Skrzetuski wydał drugą swoją najważniejszą książkę – "Mowy o głownieyszych materyach politycznych" ("Mowy o główniejszych materiach politycznych"). W tym dziele objawił się jako myśliciel polityczny. W zawartych w nim 24 mowach poruszał zagadnienia żywo interesujące patriotyczną opinię publiczną, wspierając swe sądy wypowiedziami głośnych myślicieli zachodnioeuropejskich. Skrzetuski występował przeciw wolnej elekcji (mowa "O następstwie królów"), niedotrzymywaniu przez mocarstwa traktatów międzynarodowych ("O zachowaniu traktatów"), narzucaniu przez jeden naród drugiemu zasad ustrojowych ("O równi mocy między państwami", "O powinności narodów jednych ku drugim", "O zachowaniu praw"). Warto przytoczyć fragment "Mowy XVII: O powinnościach narodów iednych ku drugim". Pisał tam: "(...) żaden Naród nie ma prawa przymuszać drugich do przyięcia tego, co ku ich doskonaleniu chce czynić. Byłoby to albowiem gwałt czynić przyrodzoney wolności. Aby przyniewalać kogo do przyjęcia łaski, potrzeba mieć nad nim Zwierzchność; Narody zaś są zupełnie wolne y niepodlegające nikomu. Nauka przeciwna otworzyłaby bramę wszystkim zaślepienia szalonego wściekłościom, y niewyliczonym nienasyconey chciwości pozorom. (...) Iest więc dla Narodów powinność, aby się przykładały do doskonałości innych, ale mocy przyniewalania nie maią y mieć nie mogą. Podbijanie dzikich Narodów dla onych polerowania, iest pozór równie niesprawiedliwy iak śmieszny". Wpisywało się to w tradycję polskiej myśli politycznej sięgającej Pawła Włodkowica i Stanisława ze Skalbmierza. Uwaga powyższa sprawdza się jako prawo ogólne, ale miała też swój kontekst polityczny. Praca księdza Skrzetuskiego ukazała się rok po pierwszym rozbiorze Polski i po wcześniejszych brutalnych interwencjach Prus i przede wszystkim Rosji w sprawy Rzeczpospolitej, przeprowadzonych niekiedy pod pretekstem "cywilizowania".

W tym samym 1773 roku, w którym ukazały się "Mowy o główniejszych materiach politycznych" papiestwo pod naciskiem kilku mocarstw skasowało zakon jezuitów. W Rzeczpospolitej wywołało to spore perturbacje, gdyż zakon prowadził liczne szkoły. Mimo zajmowaniem się działalnością edukacyjną przez zakon księdza Skrzetuskiego, to jest pijarów (a także przez jeszcze jeden zakon – teatynów, jak również przez innych duchownych i przez nauczycieli świeckich) likwidacja zakonu jezuitów groziła zapaścią edukacji. Dlatego też państwo powołało Komisję Edukacji Narodowej, która przejęła majątek zlikwidowanego zgromadzenia oraz jego zadania. Ksiądz Skrzetuski aktywnie uczestniczył w pracach Komisji. Był aktywny jako pedagog oraz autor podręczników do historii. Z uznaniem o jego podręcznikach 100 lat później wyrażał się... Józef Piłsudski.

W 1774 r. ksiądz Skrzetuski wyruszył w podróż do Europy. Odwiedził Wiedeń i Paryż. Podróż sfinansował mu Andrzej Mokronowski. Po powrocie ksiądz Skrzetuski kształcił jego bratanka Stanisława. Później pracował też jako guwerner u rodziny Stadnickich.

W latach1782-17844 opublikował dwutomowe "Prawo polityczne narodu polskiego". W latach 1785-1787 był doradcą Stanisława Poniatowskiego (bratanka króla). W ostatnich latach życia był proboszczem, najpierw w Grodnie, potem w Szawdach na Żmudzi.

Ksiądz Bartłomiej Wincenty Skrzetuski zmarł 2 XII 1791 roku. Pochowany został na warszawskich Powązkach.