250. rocznica śmierci księdza Stanisława Konarskiego (3 VIII 1773)

Dziś mija okrągła, 250. rocznica śmierci księdza Stanisława Konarskiego – zakonnika, działacza społecznego, myśliciela politycznego, publicysty, pedagoga, reformatora szkolnictwa.

Hieronim Franciszek Konarski urodził się 30 IX 1700 roku w Żarczycach Dużych (obecnie woj. świętokrzyskie, pow. jędrzejowski) w średnio zamożnej rodzinie szlacheckiej. Uczył się w Piotrkowie Trybunalskim w szkole prowadzonej przez pijarów, czyli zakonników z Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych, zwanego też krócej Zakonem Szkół Pobożnych, założonego w 1598 r. zakonu specjalizującego się w prowadzeniu szkół. W 1718 r. Konarski sam wstąpił do tego zakonu, przyjmując zakonne imię Stanisław, pod którym jest szerzej znany.

W latach 1719-1725 pracował jako nauczyciel w pijarskich szkołach. Od 1725 r. studiował w Rzymie w Collegium Nazarenum – szkole mającej nowy typ nauczania. Od 1727 r. do 1729 r. sam tam wykładał, ucząc retoryki. Później przez pewien czas przebywał kolejno w Francji, Austrii i Niemczech, poznając szkolnictwo w tych krajach.

Po powrocie do Polski ksiądz Konarski podczas wolnej elekcji w 1733 r. poparł Stanisława Leszczyńskiego. Zbrojna interwencja rosyjsko-saska narzuciła jednak na króla Augusta III. Dla duchownego był to wstrząs. Od tego czasu stał się publicystą i myślicielem politycznym. Już w wydanych w 1733 roku "Listach poufnych czasu bezkrólewia" użył słowa, które stało się z czasem w Polsce bardzo popularne – "niepodległość". We wspomnianym utworze pisał m.in. "Rzeczpospolita jest najwyższą panią swych praw, niepodległą jakiejkolwiek władzy obcych monarchów (…) Rzeczpospolita słusznie ma z Boskiego prawa najwyższą władzę nie podległą nikomu i strzeże jej tak, jak wszystkie inne królestwa i cesarstwa (…) Nie można rozkazywać temu, kto nie jest podległy, nikogo z wyjątkiem Boga nie jest obowiązany słuchać (…) Największą więc jest niegodziwością w jakimkolwiek królestwie i dobrze zorganizowanej rzeczpospolitej, żeby cudzoziemcy publicznie oskarżali obywateli i urzędy, a nawet samą rzeczpospolitą o pogardę praw, jakby chełpiąc się, że oni lepiej myślą o rzeczypospolitej niż jej właśni obywatele. (…) W każdej rzeczpospolitej należy mieć na pierwszym miejscu wzgląd na własną rację stanu, potem dopiero na cudzą. Godność i korzyści rzeczypospolitej nie powinny być podporządkowane obcym interesom.".

Inną ważną publikacją księdza Konarskiego była czterotomowa, wydawana w latach 1760-1763 książka "O skutecznym rad sposobie". W dziele tym postulował reformę ustroju. Jako pierwszy otwarcie i jednoznacznie potępił liberum veto, które paraliżowało sejmy. Ostatecznym tego dowodem był okres panowania Augusta III, kiedy to wszystkie sejmy poza jednym (pierwszym, koronacyjnym) zostały zerwane. Mimo to przed Konarskim nikt nie śmiał krytykować. Nawet Stanisław Leszczyński w głośnym "Głosie wolnym wolność ubezpieczającym" postulował jedynie pewne jego ograniczenie. Oprócz tego ostrzegał, że anarchia może doprowadzić do upadku państwa, a tym samym upadku jakiejkolwiek wolności. Krytykował też ówczesną szlachtę za pychę, awanturnictwo i pijaństwo. Zrazu tezy uczonego pijara wywołały oburzenie, potem jednak powoli jego argumentacja zaczęła docierać do szlachty.

Ksiądz Konarski na zmianę świadomości wpływał nie tylko swoją publicystyką, ale także działalnością edukacyjną. W 1740 roku założył w Warszawie nowoczesną uczelnię noszącą nazwę Collegium Nobilis. W latach 1750-1755 jako prowincjonał (czyli zwierzchnik zakonu w danym kraju) w Polsce wprowadził zmiany unowocześniające nauczanie i wychowanie we wszystkich szkołach prowadzonych przez ten zakon. W szkole według programu opracowanego przez Konarskiego uczono nauk ścisłych, przyrodniczych, ekonomicznych, prawa międzynarodowego, języków starożytnych oraz nowożytnych. Było to zapoczątkowanie odnowy polskiego szkolnictwa, które w okresie saskim przeżywało upadek. Co więcej przykład pijarów zachęcił do większego przykładania jezuitów, którzy w XVII wieku mieli ogromne osiągnięcia na polu edukacji, ale w następnym stulecia zaczęli nieco odstawać.

Ksiądz Stanisław Konarski opracowywał też podręczniki. Do celów edukacyjnych tworzył też przekłady sztuk dwóch sławnych francuskich dramatopisarzy – Pierre'a Corneille'a i Jeana-Baptiste'a Racine'a, a także innych autorów. Co ciekawe sam też napisał jedną sztukę – "Tragedię Epamininody", którą wystawiono w Warszawie w roku 1756.

W trosce o czystość języka w 1741 r. ksiądz Konarski napisał rozprawę "O poprawie wad wymowy". Krytykował w nich używanie gotowych formułek, makaronizowanie, napuszony styl i zawiły styl wypowiedzi, w którym gubi się sens.

Kolejnym osiągnięciem Konarskiego było rozpoczęcia pracy nad "Volumina legum". Był to zbiór wszystkich praw wydanych w Rzeczpospolitej od XIV wieku. Pomysłodawcą tej inicjatywy był biskup kijowski Andrzej Załuski, ale zadania podjął się zakon pijarów z księdzem Konarskim na czele. W latach 1732–1739 ukazało się drukiem 6 tomów obejmujących ustawodawstwo od XIV w. do roku 1736. Dzieło to było kontynuowane po śmierci księdza Konarskiego. Nie tylko to służyło to współczesnym do zorientowania się w prawodawstwie i jego tradycjach, ale także stało się z czasem cennym źródłem historycznym.

Działalność księdza Stanisława Konarskiego miała bardzo duży wpływ na odrodzenie polskiej myśli politycznej po jej upadku w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, a także na późniejszy przełom w świadomości, który doprowadził do uchwalenia konstytucji 3 maja, choć niestety zbyt późno.

Ksiądz Stanisław Konarski zmarł 3 VIII 1773 roku w Warszawie. Pochowany został w podziemiach kościoła pijarów w Warszawie, czyli warszawskiego kościoła p. w. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski, obecnie katedry polowej Wojska Polskiego przy ul. Długiej.

Ojciec Stanisław Konarski patronuje kilkudziesięciu ulicom i kilkunastu szkołom w całej w Polsce.