50. rocznica reformy administracyjnej z 1975 roku

W tym roku mija okrągła, 50. rocznica reformy administracyjnej z 1975 roku, która zlikwidowała powiaty i kilkanaście dużych województw zastąpiła 49 małymi.

W latach 70. doszło do szeregu nowych reform administracyjnych. W 1972 r. zlikwidowano gromady i przywrócono gminy jako najniższy stopień administracji. W 1973 r. zlikwidowane zostały kolegialne prezydia rad narodowych. Organami wykonawczymi stali się wojewodowie oraz naczelnicy miast i gmin. Najważniejszą ze zmian w administracji lat 70. była jednak reforma z 1975 roku. Formalnie została wprowadzona 28 V 1975 r., jednak faktycznie weszła w życie 1 V 1975 roku. Zlikwidowany został średni szczebel administracji – powiaty. 17 istniejących wcześniej dużych województw (białostockie, bydgoskie, gdańskie, katowickie, kieleckie, koszalińskie, krakowskie, lubelskie, łódzkie, olsztyńskie, opolskie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, warszawskie, wrocławskie i zielonogórskie) zostało zastąpionych 49 małymi województwami. Utworzono województwa: bialskopodlaskie, białostockie (nowe), bielskie, bydgoskie (nowe), chełmskie, ciechanowskie, częstochowskie, elbląskie, gdańskie (nowe), gorzowskie, jeleniogórskie, kaliskie, katowickie (nowe), kieleckie (nowe), konińskie, koszalińskie (nowe), krakowskie (nowe), krośnieńskie, legnickie, leszczyńskie, lubelskie (nowe), łomżyńskie, łódzkie (nowe), nowosądeckie, olsztyńskie (nowe), opolskie (nowe), pilskie, piotrkowskie, płockie, poznańskie (nowe), przemyskie, radomskie, rzeszowskie (nowe), siedleckie, sieradzkie, skierniewickie, słupskie, suwalskie, szczecińskie (nowe), tarnobrzeskie, tarnowskie, toruńskie, wałbrzyskie, warszawskie (nowe), włocławskie, wrocławskie (nowe), zamojskie i zielonogórskie (nowe). Przy tak dużej liczbie województw siłą rzeczy ich stolicami musiały stać się mniejsze ośrodki. Największym terytorialnie z powstałych w 1975 r. województw było nowe województwo olsztyńskie (12.327 km²) , najmniejszym – łódzkie (1524 km²), najludniejszym – katowickie, mającym najmniej mieszkańców – chełmskie.

Radzyń Podlaski, przed 1975 r. należący do województwa lubelskiego, po tej "gierkowskiej" reformie znalazł się w województwie bialskopodlaskim. Oczywiście nasze miasto straciło status miasta powiatowego w związku z likwidacją powiatów. Województwo bialskopodlaskie miało 5348 km². Sąsiadowało od północy z białostockim, od południa z chełmskim i lubelskim, od zachodu z siedleckim, od wschodu jego granica była granicą państwa (z ZSRR, a po 1991 r. z Białorusią). Radzyń był w nim trzecim do liczby mieszkańców miastem (po Białej Podlaskiej i Międzyrzecu Podlaskim).

Edward Gierek starał się modernizować państwo na tyle, na ile pozwalały mu ideologia komunistyczna oraz zależność od ZSRR. Reforma administracyjna z 1975 roku miała wszakże służyć nie tyle stopniu służyć usprawnianiu funkcjonowania administracji, co celom politycznym. Gierek obawiał się o swoją pozycję jako I sekretarza KC PZPR. Chcąc ją umocnić, postanowił osłabić lokalne partyjne koterie poprzez zmianę struktury państwa pociągającą za sobą zmianę struktury rządzącej nią partii komunistycznej. Likwidacji uległy komitety powiatowe PZPR, a komitety wojewódzkie stały się mniejsze. Tym samym słabsza stawała się pozycja stojących na czele tych ostatnich pierwszych sekretarzy KW.

Tymczasem zmiana pociągnęła za sobą nieoczekiwane konsekwencje, osłabiając nie tylko potencjalnych partyjnych przeciwników Gierka, ale samą partię komunistyczną jako taką, a nawet tajną policję polityczną. Wraz z likwidacją powiatów Służba Bezpieczeństwa straciła swoje komórki na prowincji. Mogły oczywiście działać w terenie grupy operacyjne, ale były one zawiązywane w miastach wojewódzkich. To osłabiało kontrolę nad społeczeństwem i mogło mieć obok innych czynników (uzależnienie PRL od zachodnich kredytów, kryzys gospodarczy, wybór Jana Pawła II na papieża, podpisanie zobowiązań KBWE) wpływ na wielką falę strajkową z 1980 roku. Dlatego też w latach 80. SB zaczęła się reorganizować i tworzyć rejonowe urzędy spraw wewnętrznych w dawnych miastach powiatowych, reaktywując swe komórki na prowincji.

Jednak nie tylko bezpieka odczuwała potrzebę istnienia średniego szczebla administracji. Inne instytucje też go odczuwały. Z tego też względu w 1990 r., już po przemianach ustrojowych, przeprowadzono reformę wprowadzającą pomocniczą jednostkę administracji wojewódzkiej w postaci urzędów rejonowych. W Radzyniu była siedziba takiego urzędu (w dawnej siedzibie PZPR, obecnym budynku Starostwa Powiatowego).

W 1999 r. koalicja Akcji Wyborczej Solidarność z Unią Wolności przeprowadziła nową reformę administracyjną, która przywróciła powiaty, a w miejsce 49 małych województw wprowadziła 16 dużych. Ten podział administracyjny pomimo drobnych lokalnych korekt obowiązuje do dnia dzisiejszego. Przeciw zniesieniu "gierkowskiego" podziału bezskutecznie protestowano w mniejszych ośrodkach wojewódzkich. Trzeba jednak zaznaczyć, że jego pozostałości istnieją do dziś. Nadal są używane gmachy dawnych urzędów wojewódzkich w byłych miastach wojewódzkich. Mieszczą się tam niekiedy filie wojewódzkich urzędów. W Białej Podlaskiej czy w innych byłych ośrodkach wojewódzkich mieszczą się na przykład delegatury Krajowego Biura Wyborczego. Zasięg terytorialny archiwów państwowych też nosi ślady byłego już podziału administracyjnego. Do oddziału Archiwum Państwowego w Lublinie znajdującego się w Radzyniu trafiają akta z Łosic, choć to miasto jest obecnie w innym województwie (mazowieckim), ale kiedyś razem z Radzyniem było w województwie bialskopodlaskim, natomiast nie trafiają akta z Łukowa, bo to miasto należy do zasięgu Archiwum Państwowego w Siedlcach, znajdującego się już w województwie mazowieckim.