20. rocznica śmierci Janusza Szpotańskiego (13 X 2001)

Dziś mija okrągła, 20. rocznica śmierci Janusza Szpotańskiego – autora znanych satyrycznych poematów, w przenikliwy sposób krytykujących komunistyczną władzę w PRL i ZSRR.

Janusz Szpotański urodził się 12 I 1929 roku w Warszawie. Był człowiekiem, który praktycznie przez całe swoje życia miał problemy ze znalezieniem pracy i źródeł dochodów. Wynikało to z nieuporządkowanego stylu życia, a potem jeszcze dodatkowo z przyczyn politycznych. Imał się dorywczych zajęć, pracował czasami jako tłumacz literatury. Jednakże ów nieuporządkowany człowiek potrafił stworzyć tak znakomite i przenikliwe dzieła. Stało się to zresztą dzięki przypadkowi. Otóż w trakcie imprez miał w zwyczaju śpiewać lub recytować układane na poczekaniu piosenki i kuplety. Jego znajomym tak się podobały, że zaczęli go namawiać, by je spisał, a potem zebrał i połączył w większą całość. Tak powstała opera satyryczna "Cisi i gęgacze". Została ona zredagowana w 1964 roku. Była ona pamfletem wymierzonym w rządy komunistycznej ekipy Władysława Gomułki, który w utworze był określany mianem "Gnoma". W 1967 roku Szpotański został za swój utwór aresztowany i skazany za... „rozpowszechnianie informacji szkodliwych dla interesów państwa”! W istocie była to zemsta władz, w tym osobiście Gomułki, za krytykę i ośmieszanie. W więzieniu spędził większość zasądzonego okresu, wyszedł na wolność 5 miesięcy wcześniej dzięki amnestii.

Pobyt w więzieniu nie zniechęcił go jednak do pisania. W latach 70. powstały następne satyry: "Caryca i zwierciadło", "Towarzysz Szmaciak" oraz nieukończona "Bania w Paryżu". "Caryca i zwierciadło" było satyrą wymierzoną w Związek Radziecki, krytycznie podchodzącą do jego historii, a także do wcześniejszej historii Rosji. Towarzysz Szmaciak był ironiczną apoteozą PRL. Tytułowy bohater był uosobieniem partyjnego aparatczyka, karierowicza i cwaniaczka. Bania w Paryżu z kolei wyśmiewała zachodnich intelektualistów, zwłaszcza tych zafascynowanych komunizmem.

Utwory te, nie mogąc z przyczyn politycznych zaistnieć w oficjalnym obiegu, były rozpowszechnianie w samizdacie (t. zn. ręcznie przepisywane). Mimo niewielkiego zasięgu wiele stwierdzeń weszło do języka potocznego i jest używana chętnie do dziś. Określenie "towarzysz Szmaciak" stało się przysłowiowe, podobnie funkcjonują inne określenia z satyr Szpotańskiego, np. "pluszowy krzyż", są też cytowane całe fragmenty.

Jak już pisałem, nieuporządkowany styl życia spowodował niewykorzystanie w pełni potencjału Szpotańskiego, chociażby wspomniane nieukończenie Bani w Paryżu. Szpotański, mimo zapowiedzi, nigdy nie napisał też swojej autobiografii. Z czasem Szpotański coraz bardziej był w cieniu. Przestał pisać, rzadko wypowiadał się publicznie. Nie były przełomami w jego życiu (jak w przypadku wielu innych osób) ani powstanie "Solidarności", ani wprowadzenie stanu wojennego, ani rok 1989. Zmarł 13 X 2001 roku.