420. rocznica bitwy pod Kircholmem (27 IX 1605)

Dziś mija 420. rocznica bitwy pod Kircholmem, jednego z największych triumfów oręża Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Od połowy XVI w. Litwa i Polska rywalizowały z Rosją, Danią i Szwecją o obszar zwany Inflantami, obejmujący obszar dzisiejszych Łotwy i Estonii. Było to elementem szerszej rywalizacji o znaczenie w regionie Morza Bałtyckiego. Szwedzi mieli plany uczynienia go swoim wewnętrznym akwenem. Dodatkowym powodem konfliktu Rzeczypospolitej ze Szwecją było zdetronizowanie przez Szwedów króla Zygmunta III Wazy. Wobec pozbawienia tronu zdecydował się on ogłosić przyłączenie Estonii do państwa polsko-litewskiego.

W 1600 r. rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka. Toczyła się ona ze zmiennym szczęściem. Sporym problemem było to, że wskutek awanturniczej postawy opozycji były poważne problemy z uchwalaniem podatków.

Początkowo wojskami polsko-litewskimi dowodził hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł „Piorun”, potem hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Od 1603 r. dowództwo przeszło w ręce hetmana polnego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza, który był świetnym wojskowym i do tego gorącym patriotą, który nieraz sięgał do własnej kieszeni, by opłacać wojsko. Uznanie zdobył świetnym zwycięstwem w bitwie pod Białym Kamieniem, ale do historii polskiej i litewskiej wojskowości przeszła bitwa pod Kircholmem.

W 1605 roku Szwedzi poczynili zaciągi. We wrześniu pod Parnawą nastąpił desant potężnej, 11-tysięczna szwedzkiej armii. Chodkiewicz mógł przeciwstawić im zaledwie około 3,5 tysiąca żołnierzy. Szwedzi mieli zatem ponad trzykrotną przewagę liczebną. Mimo to hetman wydał 23 IX rozkaz pójścia z odsieczą oblężonej Rydze. W ciągu dwóch dni żołnierze przebyli aż 125 kilometrów! Większość z nich stanowili jeźdźcy, jednak byli z nimi także piechurzy. Zdążyli jednak odpocząć przed konfrontacją z wrogiem, który, usłyszawszy o słabości polskich sił, wyruszył im naprzeciwko.

Do bitwy doszło27 IX 1605 r. pod Kircholmem (obecnie Salaspils na Łotwie), około 20 kilometrów od Rygi. Hetman ustawił jazdę na skrzydłach: na prawym około 700 husarzy pod komendą Jana Pawła Sapiehy, na lewym, przygotowanym do decydującej szarży, około 900 husarzy dowodzonych przez Tomasza Dąbrowę. W centrum była piechota i mniejsze zgrupowanie husarii pod dowództwem Wincentego Woyny. Na przedpolu obozu były cztery chorągwie tatarskie.

Szwedzi zajęli dogodne pozycje na wzgórzach. Udało się ich jednak wywabić stamtąd pozorowaną ucieczką, choć historyk Henryk Wisner podważa znaczenie tego manewru. W każdym razie wojsko Rzeczypospolitej zaczęło się cofać, a potem znienacka zawróciło i przeprowadziło potężną szarżę na zaskoczonych i przerażonych Szwedów. Husarze najpierw rozbili pierwszy rzut sił wroga, potem główne siły. Po trzech godzinach walki armia szwedzka została rozgromiona. Poległo około 6 tysięcy Szwedów. Samego króla Karola IX przed śmiercią lub niewolą uratowało oddanie konia przez pewnego szlachcica. Straty wojsk Rzeczypospolitej były minimalne – zaledwie 13 poległych husarzy oraz 100 żołnierzy innych formacji.

Zwycięstwo to wywarło to wielkie wrażenie nie tylko na Litwie i w Polsce, ale w całej Europie, a nawet poza nią. Gratulacje złożyli papież Paweł V, cesarz austriacki Rudolf II, król angielski Jakub I, a nawet... sułtan turecki Ahmed I i szach perski Abbas I!

Król Zygmunt III w nagrodę nadał Chodkiewiczowi miasto Serucie koło Witebska, wieś Dudy oraz dochody z ekonomii upickiej.

Niestety triumf pod Kircholmem nie został wykorzystany z tego samego powodu co wcześniejsze zwycięstwo pod Białym Kamieniem. Nie opłaceni żołnierze się rozproszyli i jeszcze na dodatek zaczęli grabić okolice. Skończyło się wobec tego na rozejmie.

Bitwa pod Kircholmem przeszła do historii jako jeden z największych triumfów oręża polskiego i litewskiego, obok bitwy pod Wiedniem największym osiągnięciem husarii.