Historia Afganistanu

Rozpoczyna się serię artykułów przybliżających w skrócie historię obecnie istniejących państw świata. Pierwszym tematem będzie historia Afganistanu, który zaczyna alfabetyczną listę państw.

Afganistan jest państwem położonym w południowej części Azji. Ma powierzchnię 652 230 km² . Mieszka w nim około 35,5 miliona ludzi. Od południa i wschodu graniczy z Pakistanem, od zachodu – z Iranem, od północy z Turkmenistanem, Uzbekistanem i Tadżykistanem. Od północnego wschodu ma też króciutki odcinek granicy z Chinami. Jest krajem bardzo zróżnicowanym etnicznie. Najliczniejsza narodowość – Pusztuni – stanowi zaledwie około 40% ludności. Drugim co do liczebności narodem są Tadżycy (24%). Dość liczni są też Uzbecy (ponad 9%), Hazarowie (niecałe 9%), Aimakowie (5%). Są też inne ludy. Tę mozaikę etniczną spaja poza terytorium tylko islam, aczkolwiek też nie do końca, bo wprawdzie około zdecydowana większość ludności wyznaje islam sunnicki, ale jest też mniejszość szyicka reprezentowana głównie przez wspomnianych Hazarów (nie mylić z średniowiecznymi Chazarami!).

Afganistan jest państwem stosunkowo młodym, które powstało dopiero w XVIII wieku. Brak jest dokładniejszych informacji o starożytnych dziejach terenów, na których powstał Afganistan. Do VI wieku przed Chrystusem zamieszkiwali je Ariowie. Na przełomie VI i V p. n. e. ziemie te zostały podbite przez Persów. Gdy w IV w. Persja została podbita przez wojska macedońskiego króla Aleksandra Wielkiego, pod jego władzą znalazły się też tereny przyszłego Afganistanu. Po rozpadzie jego imperium wchodziły one początkowo w skład państwa Seleucydów. Później jednak powstało pierwsze znane państwo na terenie dzisiejszego Afganistanu – Baktria, zwana też Państwem Greków Baktryjskich. Był to dość rozwinięty kraj hellenistyczny, którego kultura była połączeniem kultury przybyłych Greków z kulturą miejscowych ludów. W I w. po Chrystusie teren Afgranistanu podbili Kuszanowie. W III wieku ich państwo się rozpadło. na przełomie V i VI wieku tereny północnego Afganistanu zjednoczone zostały przez Heftalitów (Białych Hunów, pobratymców Hunów znanych z Europy). Z czasem coraz silniejsze były wpływy Persji pod władzą dynastii Sasanidów. Bardzo istotny dla dziejów Afganistanu było podbicie w VII wieku jego terytorium przez Arabów i włączenie do kalifatu. Przyniosło ono początek islamizacji. Wcześniej, w starożytności, funkcjonowały różne religie, ale dominującą był buddyzm. Śladem po tym były powstałe w VI w. gigantyczne posągi Buddy wykonane przez buddyjskich mnichów.

Po rozpadzie kalifatu na terenach Afganistanu rządziły różne lokalne dynastie. Ulegały one wpływom perskim, tureckim i chorezmijskim. W XIII wieku spore spustoszenia przyniósł najazd mongolski. W XVI wieku przyszłe terytorium Afganistanu zostało podzielone między Persję a Indie. Sytuacja zmieniła się dopiero w XVIII wieku, gdy niezwykle wojowniczy szach perski Nadir opanował cały obszar obecnego Afganistanu, przyłączając go do Persji. Po jego śmierci jego imperium się rozpadło. Właśnie w trakcie procesu owego rozpadania się perskiego imperium Nadira będący jego byłym podkomendnym i zarazem naczelnikiem jednego z afgańskich plemion Ahmed Szach założył w 1747 r. nowe państwo, które nazwano Afganistanem. Zapoczątkowana przez niego dynastia Durrani rządziła aż do wygaśnięcia w 1818 roku. Po kilku latach chaosu i walk władzę przejął Dost Mohammed, który założył nową dynastię Barakzaiów, która utrzymała się u władzy aż do 1973 roku.

W XIX wieku Afganistan był obiektem zainteresowania Rosji oraz Wielkiej Brytanii. Był to element t. zw. Wielkiej Gry, czyli rywalizacji obu tych mocarstw o wpływy na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej. Na tym tle doszło do dwóch t. zw. wojen brytyjsko-afgańskich : pierwszej toczonej w latach 1839-1842 i drugiej toczonej 1878-1880. Obie (zwłaszcza pierwsza) zakończyły się brytyjskimi niepowodzeniami. Brytyjczycy zdołali zdobyć pewne wpływy, ale nie tak silne, jak by chcieli. Oprócz tego oderwali od Afganistanu krainę zwaną Pusztunistanem i przyłączyli do Indii. Obecnie jest to część Pakistanu.

W 1885 r. doszło do z kolei do starć afgańsko-rosyjskich podczas incydentu granicznego w miejscowości Panjdeh.

W 1907 roku Rosja i Wielka Brytania uznały niepodległość Afganistanu. Był to element zbliżania się obu państw, które doprowadziło do powstania Trójporozumienia i Ententy podczas I wojny światowej. Uznały, że Afganistan może pełnić funkcję państwa buforowego oddzielającego będące brytyjską kolonią Indie od będącej już pod rosyjskim panowaniem Azji Środkowej.

Panujący w latach 1926-1929 w Afganistanie król Amanullah próbował przeprowadzać reformy w duchu europeizacji. Doprowadziło to w 1928 r. wielkiego buntu, w wyniku którego musiał w 1929 r. abdykować na rzecz kuzyna Nadira i wyjechać z kraju. W 1930 r. wybuchł z kolei bunt innego członka dynastii, Amina, w obronie obalonego Amanullaha, który został stłumiony. Nadir też wprowadzał zmiany, ale czynił to ostrożniej od poprzednika. Nadał konstytucję, stworzył bank centralny oraz pierwszy w Afganistanie uniwersytet, budował drogi i mosty. W 1933 r. zginął w zamachu. Królem został jego syn Mohammed Zachir Szach. Faktycznie władzę sprawowali inni członkowie dynastii, którzy pełnili kolejno funkcję premiera. Szczególnie istotną rolę odegrał ambitny Mohammed Daud.

W czasie II wojny światowej Afganistan pozostał neutralny. Neutralność zachowywał też przez wiele lat podczas zimnej wojny, lawirując między supermocarstwami. Dzięki kredytom amerykańskim wspomniany wyżej Mohammed Daud rozbudowywał przemysł, sektor bankowy i sieć dróg, a dzięki wsparciu radzieckiemu wybudował wielkie lotnisko wojskowe w Bagramie.

Tymczasem król Zahir miał dość bycia odsuwanym na dalszy plan. W 1963 r. zdymisjonował Dauda i skupił władzę w swoim ręku. Nadał też nową konstytucję, czyniącą kraj monarchią konstytucyjną i dopuszczającą do głosowania kobiety.

W 1965 r. założona została w Afganistanie partia komunistyczna – Ludowo-Demokratyczna Partia Afganistanu (LDPA). Była ona nieliczna, licząca ledwie 4-6 tysiące członków, a do tego podzielona na dwie skłócone ze sobą frakcje – Chalk i Parczam – a jednak dość operatywna, mająca pewne wpływy wśród robotników oraz studentów.

W latach 1970-1973 Afganistan doświadczył długotrwałej suszy. Problemy z tym związane poderwały autorytet króla. Wykorzystał to Mohammed Daud, który w 1973 r. dokonał zamachu stanu, ogłosił likwidację monarchii, przejmując pełnię władzy. Z początku zbliżył się do Związku Radzieckiego, potem jednak przeszedł jednak na kurs prozachodni. W 1978 r. doszło do kolejnego przewrotu, tym razem dokonanego przez grupę oficerów szkolonych w ZSRR. Obalili i zamordowali oni Dauda i jego rodzinę. Na czele państwa stanął Mohammed Taraki z LDPA (z frakcji „Chalk”). Nowy reżim został natychmiast uznany przez Moskwę. W grudniu 1978 r. Taraki podpisał układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR. Afgańscy komuniści przy pomocy krwawego terroru zaczęli przekształcać wciąż tradycyjne społeczeństwo, szydząc z norm obyczajowych i religijnych, np. publicznie paląc Koran. To spowodowało narastanie oporu, którego skali nie przewidziano. Partyzantów broniących islamu i tradycji zaczęto nazywać mudżahedinami.

We wrześniu 1979 r. Mohammed Taraki został obalony w wyniku wewnętrznego puczu w obrębie LDPA. Władzę przejął Hafizullach Amin, który zginął w wyniku kolejnego wewnętrznego puczu w grudniu 1979 roku. Puczyści mieli wsparcie radzieckich wojsk desantowych, które przybyły na lotnisko w stolicy Afganistanu – Kabulu. Miejsce Amina zajął bezwzględnie oddany ZSRR Babrak Kermal. Jednakże wojska radzieckie miały na celu nie tylko udzielenie pomocy w wewnętrznych rozgrywkach w obrębie LDPA. Zaczęły one przybywać coraz liczniej, by wspierać afgańskie komunistyczne władze przeciw rosnącemu w siłę ruchowi mudżahedinów. W kwietniu 1980 r. podpisane zostało porozumienie w sprawie t. zw. ograniczonego kontyngentu radzieckiego. Związek Radziecki wplątał się w długotrwałą, krwawą wojnę. Okrucieństwa tylko zwiększały nienawiść do okupantów. Opór mudżahedinów zamiast słabnąć stale rósł. Mieli oni wsparcie z zagranicy – ze Stanów Zjednoczonych, a także krajów muzułmańskich – Pakistanu, Iranu i Arabii Saudyjskiej. Szczególnie istotne było dostarczenie afgańskim partyzantów przez Amerykanów t. zw. stingerów, czyli ręcznych wyrzutni pocisków ziemia-powietrze, dzięki którym można było skutecznie strącać radzieckie śmigłowce bojowe.

Dla ZSRR interwencja w Afganistanie okazała się katastrofą. Już w 1980 r. zaangażowanie w Azji obok innych czynników uniemożliwiło interwencję w Polsce i zdławienie "Solidarności". W następnych latach rosły koszty finansowe i straty ludzkie. Skruszył się też mit niezwyciężonego imperium.

W 1986 r. Babrak Kermal został zastąpiony Mohammedem Nadżibullahem. Ten za zgodą Rosjan zaczął iść na pewne ustępstwa. Ogłosił, że islam jest religią państwową, ogłosił amnestię oraz cofnął część dokonanych w minionych latach aktów upaństwowienia mienia. Próbował też rozgrywać sprzeczności między mudżahedinami. Dzięki temu część z nich złożyła broń, ale większość walczyła dalej.

W lutym 1989 r. wojska radzieckie wycofały się z Afganistanu. W nowej konstytucji z 1990 r. usunięto odwołania do myśli lewicowej. W 1992 r. dotychczasowe władze zostały obalone. Stolicę opanowały wojska legendarnego dowódcy Ahmeda Szacha Masuda zwanego "Lwem Pandższiru" od doliny, która stanowiła główną jego bazę. Powstał nowy rząd utworzony przez środowiska dawnych mudżahedinów. Prezydentem został Burhanuddin Rabbani.

Kraj nie zaznał jednak spokoju. Walka z okupantami została zastąpiona wojną domową, czemu sprzyjało zarówno zdziczenie związane z wojną, jak wewnętrzne zróżnicowanie kraju. Prezydent Rabbani był Tadżykiem, podobnie jak popierający go Masud. Wywołało to niezadowolenie Pasztunów. Przeciwko rządowi Rabbaniego wystąpił przywódca Partii Islamskiej, Gulbuddin Hekmatjar (będący Pasztunem). Jego wojska dwa lata oblegały Kabul, ostrzeliwując go nawet rakietami.

Tymczasem zmęczenie chaosem i stanem ciągłego zagrożenia pozwoliło zdobyć poparcie nowemu, powstałemu w 1994 r. radykalnemu islamistycznemu ruchowi, którego członków nazwano talibami. Nazwa ta pochodzi od słowa oznaczającego ucznia albo studenta i wzięła się od tego, że ruch ów pojawił się w środowisku uczniów szkół koranicznych. Talibowie zarzucili oni dawnym mudżahedinom zdradę ideałów islamu i promowali własną, radykalną jego interpretację. Ich liderem był tajemniczy mułła Omar (właściwie Mohammed Omar Achunzada). Poza zmęczeniem społeczeństwa spragnionego spokoju, wspomnianym niezadowoleniem Pusztunów z wpływów Tadżyków oraz własnym zdyscyplinowaniem wynikającym z fanatyzmu źródłem ich zwycięstwa było także wsparcie z zewnątrz innych radykalnych grup i jednostek oraz niektórych państw muzułmańskich – przede wszystkim Pakistanu i Arabii Saudyjskiej.

W latach 1994-1996 talibom udało się opanować 90% kraju. 27 IX 1996 r. zdobyta została stolica – Kabul. Jedyną poważniejszą siłą militarną, która po 1996 r. nie została rozbita, były oddziały Ahmeda Szacha Masuda. Wspomniana wyżej dolina Pandższir nigdy nie została ani przez Rosjan, ani przez talibów. Skupił on wokół siebie niedobitki innych przeciwników talibów i stworzył Sojusz Północny. Talibowie kontrolowali jednak zdecydowaną większość powierzchni kraju. Ukrócili bandytyzm, jednak tolerowali uprawę roślin potrzebnych do produkcji narkotyków (ale tylko na eksport). Wprowadzili surowe prawa oparte na islamie, zakazując wielu rzeczy. Powszechne oburzenie na świecie wywołało zniszczenie przez nich wspominanych we wcześniejszej części artykułu słynnych gigantycznych posągów Buddy. Ta zła opinia w świecie była przyczyną, dla którego formalnie wciąż uznawano obalone stare władze, a rząd talibów nie miał uznania międzynarodowego. Uznały go tylko Pakistan, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie.

9 IX 2001 r. dwóch wysłanników talibów udających algierskich dziennikarzy zdołało dokonać skutecznego zamachu na Ahmeda Szacha Masuda.

Dwa dni później, 11 IX 2001 r., doszło do jednego z najsłynniejszych i najbardziej spektakularnych ataków terrorystycznych w dziejach. Przy pomocy porwanych samolotów dokonany został samobójczy atak na dwa wieżowce Centrum Handlu Światowego w Nowym Jorku oraz na Pentagon (siedziba Departamentu Obrony USA). W ataku tym zginęło kilka tysięcy ludzi. Wywołało to ogromny szok. Za zleceniodawcę zamachu uznany został terrorysta Osama bin Laden, przywódca organizacji o nazwie Al-Kaida, który korzystał z gościny talibów. Po odrzuceniu ultimatum z żądaniem wydania bin Ladena już w październiku 2001 r. przeprowadzona został amerykański atak na Afganistan. Przewaga militarna amerykańskiej armii wspieranej przez Sojusz Północny istniejący pomimo śmierci swego przywódca doprowadziła do obalenia talibów. W listopadzie opanowano Kabul, a już w grudniu Amerykanie i ich lokalni sojusznicy kontrolowali już większość terytorium Afganistanu. Ustanowione zostały nowe władze na czele z prezydentem Hamidem Karzajem.

Z czasem okazało się jednak, że nie ma jednak pełnej kontroli nad krajem. Talibowie zostali pokonani, ale nie zniknęli, i przez kolejne dwie dekady prowadzili walkę partyzancką. Wreszcie w roku 2021 Amerykanie uznali, że ich wojskowa obecność w Afganistanie jest zbyt kosztowna i że talibów nie da się pokonać. Zaczęli przeprowadzać ewakuację swego wojska i cywilnego personelu, która jednak zamieniła się w paniczną ucieczkę na oczach całego świata, która zadała poważny cios prestiżowi Stanów Zjednoczonych.

Dotychczasowe władze Afganistanu bez amerykańskiego wsparcia były za słabe, by się utrzymać. Obecnie Afganistan znowu jest pod władzą talibów. Zabiegają oni o uznanie międzynarodowe swego nowego rządu.