190. rocznica śmierci Izabeli Czartoryskiej (17 VI 1835)

Dziś mija 190. rocznica śmierci Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej – polskiej arystokratki, działaczki kulturalnej, pisarki, twórczyni Domku Gotyckiego i Świątyni Sybilli w Puławach.

Izabela Flemming urodziła się 31 III 1745 roku w Warszawie. Była córka Jakuba Flemminga, potomka niemieckiej rodziny szeroko rozgałęzionej w Europie, oraz Antoniny z Czartoryskich. W wieku 16 lat została wydana za mąż za swojego kuzyna Adama Kazimierza Czartoryskiego.

W młodości była kobietą płochą i rozwiązłą, skupioną na rozrywkach i romansach. Prawdopodobnie tylko jedno z jej dzieci było biologicznym dzieckiem jej męża. Potem jednak przeżyła niezwykłą metamorfozę. Spoważniała, zmieniła obyczaje, przede wszystkim stała się gorącą patriotką i działaczką kulturalną. Początkowo było to tylko zamiłowanie sztuki, które jednak z czasem nabrało zabarwienia narodowego. Zaczęło się od założenia w 1771 r. podwarszawskiej wsi Powązki, dziś kojarzonej ze znajdującym się na jej dawnym terenie cmentarzem, urządzonego w rokokowym stylu parku ze sztucznymi ruinami. Z czasem Czartoryska zmieniła styl, przerzucając się z rokoka na sentymentalizm. Gdy w 1783 r. Czartoryscy przejęli Puławy, Izabela Czartoryska uczyniła z tego miasta znaczący ośrodek kulturalny, konkurencyjny wobec Warszawy i mecenatu króla Stanisława Augusta. Park w Puławach, w przeciwieństwie do tego z Powązek, był już urządzony w stylu sentymentalizmu. Była mecenaską artystów, założycielką teatru, w którym grywano różne sztuki, w tym takie, które miały wymowę patriotyczną.

Czartoryska w okresie Sejmu Wielkiego była związana ze stronnictwem patriotycznym. Z jej inspiracji powstawały wtedy i później także utwory o charakterze patriotycznym, jak "Matka Spartanka" Franciszka Kniaźnina czy "Śpiewy historyczne" Juliana Ursyna Niemcewicza.

Izabela Czartoryska próbowała sił jako pisarka, autorka wierszy, acz bez powodzenia. Bardziej cenione są jej listy pisane do różnych osób. Chcąc zadbać o świadomość chłopów, zakładała dla nich szkoły oraz napisała "Książkę do pacierzy dla dzieci wiejskich" (1815). Była też autorką popularnej historii Polski p. t. "Dobromil czyli nauki wiejskie" (1818). Napisała też książkę "Myśli różne o sposobach zakładania ogrodów" (1805).

Izabela Czartoryska była także kolekcjonerką. Zbierała różne rzeczy, przy czym preferowała przedmioty powiązane z polską historią. W Puławach stworzyła specjalną budowlę zwaną Świątynią Sybilli, w której zostały umieszczone narodowe pamiątki. Było to pierwsze polskie muzeum. Po upadku Polski realizowała w ten sposób plan "strzeżenia narodowości", jak to ujęła.

W puławskim parku wybudowany został też Dom Gotycki, w którym gromadzono cenne lub ciekawe przedmioty nie związane z Polską. Był wśród słynny obraz Leonarda da Vinci "Dama z łasiczką". Obecnie znajduje się on w muzeum w Krakowie, a w Puławach jest tylko jego kopia.

Puławy trzeba było odbudowywać po powstaniu kościuszkowskim w 1794 roku. Ponownie doszło do zniszczeń dokonanych przez Rosjan po stłumieniu powstania listopadowego. Czartoryska zmuszona był opuścić Puławy i w ogóle ziemie zaboru rosyjskiego. Przeniosła się do zaboru austriackiego.

Izabela Czartoryska zmarła 17 VI 1835 roku w Wysocku (obecnie woj. podkarpackie, pow. jarosławski).