200. rocznica urodzin Cypriana Kamila Norwida (24 IX 1821)

Dziś mija okrągła, 200. rocznica urodzin Cypriana Kamila Norwida, wybitnego polskiego poety, a także dramaturga, myśliciela, eseisty, malarza, rysownika i rzeźbiarza, jednego z patronów roku 2021.

Cyprian Norwid urodził się 24 IX 1821 roku w Głuchach (obecnie woj. mazowieckie, pow. wyszkowski) w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec był urzędnikiem sądowym. Lata szkolne i wczesną młodość spędził w Warszawie. Do 1837 roku uczył się w gimnazjum, którego nie ukończył. Potem uczył się malarstwa. Od 1840 zamieszczał w prasie swoje wiersze. W 1842 roku opuścił Warszawę i po odwiedzeniu Krakowa i kilkumiesięcznym pobycie w Niemczech wyjechał do Włoch, gdzie podjął studia rzeźbiarskie.

W 1846 roku znalazł się w Berlinie. Został aresztowany przez Prusaków ze względu na powiązania z polskim ruchem spiskowym. Po miesiącu został uwolniony. Po odzyskaniu wolności wyjechał do Brukseli. Okres "Wiosny Ludów", to jest rok 1848, spędził w Rzymie. Tam poznał Zygmunta Krasińskiego i zaprzyjaźnił się z nim. W 1849 Norwid przybył do Paryża. Tam nawiązał lub odnowił znajmość z wieloma przedstawicielami Wielkiej Emigracji, m. in. Adamem Mickiewiczem, Juliuszem Słowackim, Adamem Jerzym Czartoryskim, Fryderykiem Chopinem.

Z powodu trudności materialnych w 1852 roku Norwid wyruszył do Stanów Zjednoczonych. Przebywał w Nowym Jorku, pracując jako rzeźbiarz i rysownik. W 1854 roku wrócił do Paryża i tam pozostał do końca życia, cierpiąc niedostatek. Od roku 1877 aż do śmierci przebywał w Zakładzie św. Kazimierza, specjalnym ośrodku dla polskich sierot i starców. Zmarł 23 V 1883 roku. Pochowany został w zbiorowej mogile.

Pojedyncze wiersze Norwid pisał i publikował już w latach 40. XIX wieku. Po Wiośnie Ludów zaczęły powstawać jego traktaty poetyckie: "Wigilia" (1849), "Pieśni społecznej cztery strony"(1849), "Psalmów-psalm" (powstały 1850, wydany w 1933 r.), dramat "Zwolon" (powstały 1849, wyd. 1851), poetycki traktat o sztuce "Promethidion" (powstały 1850, wyd. 1851), cykl artykułów "Listy o emigracji" ("Dziennik Polski", 1849).

W latach 1855-1857 napisał duży poemat o czasach starożytnych Quidam, w latach 1856-1857 ogłaszał w częściach pisane poetycką prozą "Czarne kwiaty" i "Białe kwiaty". W 1858 roku ukazała się rozprawa "O sztuce (dla Polaków)", w 1861 – tekst wygłoszonych serii wygłoszonych rok wcześniej (1860) prelekcji "O Juliuszu Słowackim", w 1863 – jedyny za życia wydany wybór jego twórczości "Poezje", w skład którego wbrew nazwie obok wierszy weszły także traktaty poetyckie "Pięć zarysów" i "Rozmowa umarłych", wspomniana rozprawa "O sztuce", utwory pisane poetycką prozą "Garstka piasku", "Bransoletka" i "Cywilizacja", dramat misteryjny "Krakus", poemat "Epidemes", drugi, wspomniany już poemat "Quidam" oraz kilkanaście wierszy.

W 1865 r. Norwid spisał i przygotował do druku tomik poezji Vade-mecum, w skład którego weszły m. in. wiersze "Fortepian Szopena" i "Klaskaniem mając obrzękłe prawice", którego jednak nie udało się za życia poety wydać. Po latach uznano ten tomik za jeden z jego ważniejszych utworów.

W ostatnich 18 latach życia (1865-1883) Norwid napisał jeszcze 21 wierszy, traktat poetycki "Rzecz o wolności słowa", dramaty "Noc tysiączna druga", "Wanda", "Krakus", "Aktor", "Za kulisami", "Kleopatra", "Miłość czysta u kąpieli morskich" i (najbardziej znany) "Pierścień wielkiej damy", poematy "Assunta" i "A Dorio ad Phrygium", nowele "Tajemnice lorda Singelworth", "Stygmat" i "Ad leones", rozprawę filozoficzną "Milczenie".

Utwory Norwida za jego życia nie wzbudzały większego zainteresowania. Uważano je za dziwaczne i niezrozumiałe. W istocie często rzeczywiście są trudne w odbiorze.

Doceniony został dopiero po śmierci, na początku XX wieku, dzięki pochodzącemu z Radzynia krytykowi literackiemu i wydawcy Zenonowi Przesmyckiemu, który był "odkrywcą" i wielkim popularyzatorem jego Norwid. Jak stwierdził sam Przesmycki, był zdumiony, że taki talent pozostał niedostrzeżony. Postanowił zrobić, co w jego mocy, by ten stan rzeczy zmienić. Przeprowadził prace badawczo-edytorskie. Odkrywane utwory publikował na łamach kierowanego przez siebie czasopisma "Chimera". Raz poświęcił cały jej numer Norwidowi (tom 8 z 1904 r.). Dwukrotnie wydawał w formie książkowej „Pisma zebrane” składające się z dzieł Norwida. Jego zabiegi mające na celu popularyzację twórczości autora "Fortepianu Szopena" przyniosły efekt. Nieistniejący w świadomości społecznej w XIX wieku pisarz w wieku XX wyrósł na jednego z najbardziej znanych poetów doby romantyzmu, wręcz „czwartego wieszcza” po Mickiewiczu, Słowackim i Krasińskim.

Cyprian Norwid jest wszechstronnym i jednym z najoryginalniejszych polskich pisarzy i myślicieli. Uprawiał publicystykę polityczną i społeczną, eseistykę filozoficzną, krytykę literacką i szerzej artstyczną. Bogaty dorobek literacki Norwida cechuje różnorodność form gatunkowych, stałą obecność refleksji filozoficznej, a także programowe nowatorstwo wynikające z niechęci do powielania form i formuł zastanych.

Cyprian Norwid jest jeszcze zaliczany do poetów romantycznych, ale szukających już nowych dróg. Swoim romantycznym poprzednikom zarzucał, iż w wizjach ogólnych dotyczących całych społeczeństw i narodów gubili pojedynczych ludzi, sprawy ogólnoludzkie. Uważał, że sztuka, dążąc do wzniosłości, nie powinna się odrywać całkiem od zwykłego życia, od pracy. Twórczość artystyczną uznawał za uwzniośloną formę pracy użytecznej. Niektórzy w związku z tym poglądem i cenieniem pracy uważali go za prekursora pozytywizmu, choć były też różnice ideowe między nim a tym kierunkiem. Dystansowanie się od wcześniejszych faz romantyzmu obejmowało nie tylko treść, ale także formę. Norwidowi nie odpowiadała śpiewność i rytmiczność wierszy poetów romantycznych. Zgryźliwie stwierdził, że przywodzą mu one na myśl "tętno cepów na klepisku". Częściej niż oni pisał wiersze bez rymów (t. zw. wiersze białe), mające rymy nieregularne albo też rymy regularne, ale w nietypowym układzie (n. p. A-B-C-A-B-C jak w wierszu "Pielgrzym"). Warto jednak zaznaczyć, że przy całym swoim krytycyzmie doceniał znaczenie romantyzmu.

Wśród środków stylistycznych chętnie stosowanych przez Norwida wymienić można ironię, niedopowiedzenia, parabole, aluzje, operowanie kontrastami, archaizmy, neologizmy (n. p. "dopokąd" w wierszu "Pielgrzym") wykorzystywanie opisów zwykłych przedmiotów. W poezji Norwida przeważają wiersze refleksyjne, powściągliwe w bezpośrednim wyrażaniu uczuć, pozbawione nastrojowej opowieści. Punktem wyjścia refleksji bywa czasem nawet drobna obserwacja, szczegół, jednak nakreślony źwięźle i precyzyjnie w taki sposób, iż nabiera znaczenie symbolicznego albo przyczynkarskiego.

Norwid pisał często o wybitnych postaciach. Tak było w przypadku wierszy "Coś ty Atenom zrobił Sokratesie", "Bema pamięci żałobny rapsod", "John Brown", "Do obywatela Johna Browna".

Cyprian Norwid był dość krytyczny w stosunku do współczesnych sobie Polaków. Zwracał uwagę na to, by, dbając o sprawy narodowe, nie zapominać o zwykłych, ludzkich. Nie był jednak, jak próbują niektórzy sugerować, wrogiem patriotyzmu. W wierszu "Siła ich" w szyderczy sposób odniósł się do polityki zaborców i stosowanych przez nich represji:

Ogromne wojska, bitne generały,

Policje – tajne, widne i dwupłciowe

Przeciw komuż się tak pojednały?

Przeciw kilku myślom... co nie nowe.

Na temat propagandy państw zaborczych oraz ignorancji lub złej woli narodów zachodnich tak pisał w wierszu "Klątwy":

Żaden król Polski nie stał na szafocie,

A więc Francuz powie nam: buntowniki

Żaden polski mnich nie bluźnił przeciw wszech-cnocie

Więc heretyk powie nam: heretyki

(...)

Po "odkryciu" Norwida został on zaliczony do grona najwybitniejszych polskich poetów. Jego twórczość zaczęła oddziaływać na nich. Co ciekawe, objęło to nie tylko sztukę wysoką, ale także popularną. Czesław Niemen zaadaptował "Bema pamięci żałobny rapsod" na piosenkę (link pod koniec artykułu), a Budka Suflera nagrała piosenkę "Noc nad Norwidem" (również link pod koniec artykułu) z tekstem Adama Sikorskiego.

W naszym mieście jest ulica Cypriana Norwida. Znajduje się ona na osiedlu Zgoda. Jest to osiedle domków jednorodzinnych, przeważnie "bliźniaków", położone w południowej części miasta, na południe od osiedla Zabielska, a na północ od szpitala. Główną ulicą tego osiedla jest ulica Przesmyckiego, czyli "odkrywcy" Norwida, a krzyżuje się z nią ulica Norwida. Takie zestawienie nazw nie jest oczywiście przypadkowe. Osiedle obejmuje jeszcze ulicę Witkiewicza oraz część ulic Zabielskiej i Wisznickiej.

Na koniec artykułu zamieszczam – obok wspomnianych wcześniej piosenek – wiersz "Coś ty Atenom zrobił Sokratesie". Wiersz ten jest powstał zaraz po śmierci Adama Mickiewicza i został zainspirowany sporami wokół pochówku poety. Przy tej okazji Norwid snuje refleksję nad tym, że często wybitnie ludzie są niedoceniani, a nawet prześladowani przez sobie współczesnych, a doceniani dopiero po śmierci.

-----------------

"Bema pamięci żałobny rapsod" w interpretacji Czesława Niemena:

https://www.youtube.com/watch?v=FFNxAfy6dbY

"Noc nad Norwidem" Budki Suflera ze słowami Adama Sikorskiego:

https://www.youtube.com/watch?v=6TLKnScYIWY

------------------------

"Coś ty Atenom zrobił Sokratesie"

I

Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie,

Że ci ze złota statuę lud niesie,

Otruwszy pierwej?

Coś ty Italii zrobił, Alighieri,

Że ci dwa groby

stawi lud nieszczery,

Wygnawszy pierwej?

Coś ty, Kolumbie, zrobił Europie,

Że ci trzy groby we trzech miejscach kopie,

Okuwszy pierwej?

Coś ty uczynił swoim, Camoensie,

Że po raz drugi grób twój grabarz trzęsie,

Zgłodziwszy pierwej?

Coś ty, Kościuszko, zawinił na świecie,

Że dwa cię głazy we dwu stronach gniecie,

Bez miejsca pierwej?

Coś ty uczynił światu, Napolionie,

Że cię w dwa groby zamknięto po zgonie,

Zamknąwszy pierwej?

Coś ty uczynił ludziom Mickiewiczu?

.................................

II

Więc mniejsza o to, w jakiej spoczniesz urnie,

Gdzie, kiedy, w jakim sensie i obliczu,

Bo grób twój jeszcze odemkną powtórnie,

Inaczej będą głosić twe zasługi

I łez wylanych dziś będą się wstydzić,

A lać ci będą łzy potęgi drugiej

Ci, co człowiekiem nie mogli cię widzieć.

III

Każdego z takich, jak ty, świat nie może

Od razu przyjąć na spokojne łoże,

I nie przyjmował nigdy, jak wiek wiekiem.

Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy,

Gdy sprzeczne ciała zbija się aż ćwiekiem

Później… lub pierwej…