810. rocznica śmierci księcia Mieszka Plątonogiego (16 V 1211)

Dziś mija 810. rocznica księcia Mieszka Plątonogiego, księcia raciborskiego i opolskiego, a potem także krakowskiego.

Książę Mieszko urodził się między 1131 a 1146 rokiem jako syn księcia krakowskiego i śląskiego Władysława Wygnańca i księżnej Agnieszki.

Był to początek okresu rozbicia dzielnicowego. Książę Bolesław Krzywousty, chcąc zapobiec bratobójczym walkom, podzielił kraj na dzielnice, którymi mieli władać jego synowie. Książę krakowski miał być najważniejszym z książąt, księciem zwierzchnim. Miał nim każdorazowo zostawać najstarszy w danym momencie członek dynastii Piastów. Testament został zaprzysiężony przez możnowładców i duchownych, a także zatwierdzony przez papieża.

W teorii niezły pomysł się nie sprawdził. Pierwszy z książąt zwierzchnich, wspomniany wyżej ojciec Mieszka, książę Władysław, postanowił usunąć młodszych braci z ich dzielnic i uzyskać pełnię władzy. Został jednak pokonany i zmuszony był uchodzić z kraju, przez co zyskał przydomek Wygnańca. Zabiegał o pomoc władców niemieckich – najpierw Konrada III, a potem Fryderyka II Rudobrodego. Pierwszy z wymienionych obiecywał pomoc, ale zwlekał z jej udzieleniem. Dopiero Fryderyk II zorganizował w 1157 r. wyprawę na Polskę. Zakończyła się ona pokojem w Krzyszkowie. Książę Bolesław Kędzierzawy, który objął dzielnice brata i stał się księciem zwierzchnim, zmuszony został do publicznego aktu upokorzenia się przed cesarzem, ale nie do oddania z powrotem władzy bratu. Ten ostatni pozostał na wygnaniu i zmarł 2 lata później, w 1159 roku.

Podczas pobytu w Niemczech towarzyszyła mu żona i synowie – starszy Bolesław, zwany Wysokim, oraz Mieszko zwany Plątonogim ze względu na jakąś chorobę nóg. Bolesław jeździł po świecie w towarzystwie niemieckich krewnych, uczestniczył w krucjacie w 1147 roku i wojnach włoskich Fryderyka II, natomiast Mieszko z powodu kalectwa mieszkał wraz z matką w Altenburgu.

W 1163 roku Bolesław Kędzierzawy pozwolił braciom wrócić do Polski i objąć władzę na Śląsku, ale nie całym. Pozostawił pod swoją władzą ważniejsze grody ze stolicą księstwa, Wrocławiem, na czele. W 1166 roku Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi zbuntowali się przeciw temu i opanowali trzymane przez seniora grody.

Od tego momentu coraz wyraźniejszy stał się konflikt między braćmi. Mieszko zaczął domagać się większego udziału we współrządach, a z czasem wydzielenia osobnej dzielnicy. Znalazł sojusznika w osobie księcia Jarosława, syna Bolesława Wysokiego. W wyniku podszeptów swej drugiej żony, która chciała usunąć pasierba dla zapewnienia lepszej przyszłości swym synom, Bolesław Wysoki przeznaczył najstarszego syna do stanu duchownego. Jarosław wcale nie chciał zostać księdzem. Razem ze stryjem zawiązali spisek, być może przy cichym wsparciu Bolesława Kędzierzawego. W 1172 roku doszło do przewrotu. Bolesław Wysoki został wygnany i musiał wraz z żoną i młodszymi dziećmi uciekać do Niemiec. Za wygnańcem ujął się cesarz Fryderyk II. Odzyskał władzę, ale musiał bratu i synowi wydzielić dzielnice. Jarosław został księciem opolskim, Mieszko – raciborskim.

Tymczasem w 1173 roku zmarł Bolesław Kędzierzawy. Księciem zwierzchnim został kolejny syn Bolesława Krzywoustego – Mieszko, zwany Starym. Był on władcą bardzo ściśle przestrzegającym zasad patrymonialnej władzy i książęcych uprawnień, nie bacząc na to, iż od dawna nie były one już akceptowane. W 1177 roku doszło do buntu możnych, duchownych i większości książąt dzielnicowych. Mieszko Stary został pozbawiony władzy nie tylko w księstwie krakowskim, ale nawet w swoim dziedzicznym księstwie wielkopolskim, z którego wygnał go jego własny syn Odon. Z kolei księciem zwierzchnim władającym Krakowem został dotychczasowy książę sandomierski Kazimierz, po wiekach nazwany Sprawiedliwym, najmłodszy z synów Bolesława Krzywoustego. Stanowiło to wyraźne naruszenie zasad senioratu, bo nie był on najstarszym członkiem dynastii, nawet po pominięciu Mieszka Starego.

Mieszko Plątonogi na przekór wszystkim poparł swego stryja-imiennika i udzielił mu schronienia. Zrezygnował z popierania go dopiero wtedy, gdy Kazimierz Sprawiedliwy z dzielnicy senioralnej wydzielił dwie kasztelanie – bytomską i oświęcimską – i oddał pod władzę Plątonogiego. Fakt ów miał dalekosiężne konsekwencje. Otóż tak się składa, że na terenie kasztelanii bytomskiej wiele wieków później powstanie Górnośląski Okręg Przemysłowy, w skład którego wejdzie m.in. istniejący już wtedy Bytom. Mało kto wie, że to, co dla wielu jest po prostu "Śląskiem" początkowo wcale nie było jego częścią i zostało do niego przyłączone w wyniku kombinacji politycznych. Siedzibą księcia Plątonogiego był Racibórz.

Rządy Mieszka w jego dzielnicy nie są dokładnie znane. Nie zachował się z jego panowania żaden dokument. Wiadomo z późniejszych dokumentów, iż książę założył własną mennicę oraz ufundował żeński klasztor w Rybniku, po jego śmierci przeniesiony do Czarnowąsów (obecnie dzielnica Opola).

Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 roku Mieszko Plątonogi ponownie zaczął popierać Mieszka Starego. Wiadomo, iż rycerze z Górnego Śląska brali udział w bitwie pod Mozgawą stoczonej między stronnikami Mieszka Starego a stronnikami Leszka Białego, syna Kazimierza. Bitwa była nierozstrzygnięta.

Tymczasem w 1201 roku zmarł książę opolski Jarosław. Dzielnicę syna zagarnął Bolesław Wysoki wbrew pretensjom do niej Mieszka. Jednakże jeszcze w tym samym roku książę Bolesław sam zmarł. Jego brat wykorzystał to i zbrojnie zagarnął księstwo opolskie.

Jest rzeczą ciekawą, że Mieszko przez wiele lat był skonfliktowany ze swoim bratem, ale za to był w dobrych kontaktach z jego synami – nie tylko ze wspomnianym wyżej Jarosławem, ale także z Henrykiem Brodatym, który po śmierci ojca objął władzę na Dolnym Śląsku. Zrezygnował z walki ze stryjem o Opole i zawarł z nim sojusz. Tym, co mogło spowodować zbliżenie, mogło być podjęcie walki o przywrócenie senioratu.

Mieszko Stary na krótko opanował księstwo krakowskie w 1202 roku, ale niedługo po tym zmarł. Nie stanowiło to jednak przywrócenia senioratu, bo władzę po nim objął jego syn, Władysław Laskonogi. Został on jednak wygnany z Krakowa. Na jego miejsce wybrano ponownie Leszka Białego.

Po śmierci Mieszka Starego najstarszym członkiem dynastii stał się Mieszko Plątonogi, a następny w "kolejce" był Henryk Brodaty. Ten ostatni czynił zabiegi, by papież ogłosił przywrócenie senioratu w Polsce i napomniał w tej sprawie książąt, możnych, a przede wszystkim duchownych. Zabiegi te zakończyły się sukcesem w 1210 roku. Papież Innocenty II wydał specjalną bullę, w której przypomniał o testamencie Krzywoustego i wezwał biskupów, by jako niegdysiejsi gwaranci dopilnowali jego przestrzegania.

W Polsce wywołało to konsternację. Dla omówienia sprawy zwołano synod (zjazd duchowieństwa) w Borzykowej (obecnie woj. łódzkie, pow. radomszczański) , na który obok duchownych zaproszono także książąt. Mieszko Plątonogi zamiast na ten zjazd udał się jednakże na czele wojska do Krakowa, który zdołał opanować. Jego panowanie w księstwie krakowskim trwało tylko rok, bowiem zmarł 16 V 1211 roku. Podobno został pochowany w Krakowie, ale jego nagrobek się nie zachował.

Tymczasem arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz zdołał doprowadzić do cofnięcia przez papieża jego apelu o przestrzeganie testamentu Krzywoustego. Dlatego też po śmierci księcia Mieszka władzę w Krakowie z powrotem objął Leszek Biały, nie zaś Henryk Brodaty. Uważa się to za ostateczny koniec senioratu. Nikt już nigdy się na niego nie powoływał. Henrykowi Brodatemu udało się w późniejszym okresie zostać księciem krakowskim, ale uzasadnienie jego władzy było inne.

Książę Mieszko Plątonogi żonaty był z Ludmiłą. Nie wiadomo, czyją była córką, ale jest niemal pewne, że pochodziła z czeskiej dynastii Przemyślidów. Mieli pięcioro dzieci – syna Kazimierza i cztery córki, z których trzy zmarły w dzieciństwie. Dorosłego wieku dożyła jedna z córek, Eufrozyna, która została wydana za mąż za któregoś z niemieckich możnowładców. Władzę w księstwie opolsko-raciborskim przejął syn Kazimierz. Linia Piastów od niego pochodząca sprawowała władzę na Górnym Śląsku przez kilka następnych stuleci, choć traciła na znaczeniu w wyniku rozdrabniania się dzielnic. Z czasem książęta górnośląscy uznali nad sobą władzę króla Czech. Górnośląska linia Piastów wygasła ostatecznie dopiero w XVII wieku.

Co ciekawe, w XV wieku udało się przyłączyć z powrotem do Polski Oświęcim, Zator i Siewierz. Większa część Górnego Śląska połączyła się z Polską po odzyskaniu przez nią niepodległości w wyniku powstań śląskich, reszta – po II wojnie światowej.

Ciekawostką jest, iż Mieszko Plątonogi w przeciwieństwie do innych książąt zwierzchnich okresu rozbicia dzielnicowego nie został uwzględniony w "Poczcie królów i książąt polskich" Jana Matejki. Stało się tak, gdyż artysta nie wiedział jeszcze, że górnośląski książę władał Krakowem. Odkrył to dopiero kilka lat później znakomity historyk Oswald Balzer. W 1995 roku znany grafik i rysownik Szymon Kobyliński uzupełnił matejkowski poczet wizerunkami kilkunastu pominiętych monarchów, a pośród nich Mieszka Plątonogiego.