Historia Czemiernik

Kilka dni temu Radzyń przestał być jedynym miastem w powiecie radzyńskim. Prawa miejskie odzyskały Czemierniki. Z tej okazji można przypomnieć w skrócie historię tej miejscowości.

Nie wiadomo, kiedy dokładnie Czemierniki zostały założone, ale prawdopodobnie nastąpiło to jeszcze w XIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o wsi i znajdującym się w niej kościele pochodzi z 1325 roku. W 1509 roku Czemierniki stały się własnością rodziny Firlejów, którzy odegrali ogromną rolę w ich dziejach. Zygmunt I Stary nadał miejscowość wojewodzie lubelskiemu i hetmanowi wielkiemu koronnemu Mikołajowi Firlejowi w nagrodę za zasługi w walce z buntem Michała Glińskiego, możnowładcy, który przeszedł na stronę moskiewską. Co więcej dzięki staraniom Firleja jeszcze w tym samym roku król nadał miejscowości prawa miejskie i zezwolił na targi w każdy wtorek oraz duże jarmarki w dni św. Stanisława i św. Mikołaja (8 maja i 6 grudnia). Być może to wtedy powstał układ urbanistyczny Czemiernik. Miasto pozostało własnością Firlejów przez cały XVI i większość XVII wieku. Rodzina ta przyjęła kalwinizm. Kościół został zamieniony na zbór, a sama miejscowość była przez pewien czas ośrodkiem protestantyzmu. Zmieniło się to, gdy po bezpotomnej śmierci wojewody krakowskiego Mikołaja Firleja jego majątek odziedziczył jego przyrodni brat Henryk Firlej. Był on gorliwym katolikiem. Chcąc niejako odkupić winy swojej rodziny zdecydował ufundować nową, murowaną katolicką świątynię – istniejący do dziś kościół p. w. św. Stanisława, będący najstarszym istniejącym kościołem obecnego powiatu radzyńskiego oraz jednym z pierwszych kościołów zbudowanych w stylu renesansu lubelskiego. Z tego też powodu nie w pełni pasuje do jego cech stylowych, przynajmniej z zewnątrz. Budowa świątyni zakończyła się w 1614 roku.

Niedługo po zakończeniu tej budowy (w 1615 r.) rozpoczęła się budowa pałacu Firlejów oraz fortyfikacji. Zakończyła się ona w 1622 roku. W tym samym roku czemierniccy mieszczanie uzyskali przywilej i zaczęli budować ratusz. Być może wtedy powiększono rynek. Obok pałacu wybudowana także mury obronne oraz budynek bramny z mieszkaniem dla strażnika.

Od października 1624 r. do stycznia 1625 r. w pałacu w Czemiernikach u Firlejów gościł sam król Zygmunt III, który schronił się tam przed zarazą.

W okresie "Potopu" szwedzkiego doszło do poważnych zniszczeń. Od tego czasu datuje się regres ekonomiczny miasta.

Między 1677 a 1680 r. Czemierniki zostały przez Firlejów sprzedane królowi Janowi III Sobieskiemu. Zezwolił on na osiedlanie się w mieście Żydów.

Na początku XVIII wieku na miasto spadły poważne nieszczęścia: w 1703 roku – złupienie go przez Szwedów, w roku 1711 – duży pożar.

W 1719 r. Sobiescy sprzedali miasto Stefanowi Humieckiemu. Po śmierci w 1777 r, jego syna Ignacego miasto odziedziczyła córka Izabela i jej mąż Stefan Małachowski, marszałka Sejmu Czteroletniego. Po jego śmierci w 1809 r. miasto odziedziczył Józef Stecki. W 1815 r. wraz z ręką córki Marianny przeszło w ręce Michała Gedeona Radziwiłła.

W 1813 r. doszło do kolejnego dużego pożaru.

W 1850 r. dobra czemiernickie zostały sprzedane generałowi Wincentemu Krasińskiemu. Przebudował on pałac. Po jego śmierci w 1858 r. przeszły na jego syna Władysława.

W 1870 r. Czemierniki utraciły prawa miejskie. Było to skutkiem działań rosyjskiego zaborcy, który odbierał prawa miejskie mniejszym miasteczkom, gdyż często było w nich duże wsparcie dla powstania styczniowego. W Czemiernikach takie wsparcie miało miejsce.

Dobra czemiernickie w 1886 roku wraz z ręką Róży Krasińskiej-Raczyńskiej zostały przejęte przez jej drugiego męża Edwarda Raczyńskiego. Także on przebudowywał pałac. Po Edwardzie Raczyńskim dobra odziedziczył jego syn Karol Roger Raczyński. Pozostał on właścicielem majątku aż do komunistycznej reformy rolnej z 1944 roku.

Około 1880 r. w Czemiernikach funkcjonowały: tartak parowy, młyn wodny, browar, dwie olejarnie, cegielnia, mydlarnia, urząd gminy, szkoła początkowa i kasa pożyczkowa.

Po odzyskaniu niepodległości, w okresie międzywojennym Czemierniki były siedzibą gminy.

W okresie II wojny światowej zagładzie uległa żydowska część mieszkańców miasta. Niemcy utworzyli getto, które potem zlikwidowali, wysyłając Żydów na śmierć do Treblinki.

Podobnie jak w całym kraju w Czemiernikach i okolicach działała polska partyzantka.

W 1951 r. w upaństwowionym pałacu umieszczono Państwowy Dom Dziecka. Po jego likwidacji w 1981 r. pałac przejął Państwowy Ośrodkowi Szkolno-Wychowawczemu dla dzieci z lekkim upośledzeniem. W latach 1983-1987 wykonano w budowli prace remontowe. W 2002 r. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy przeniósł się do Radzynia. Pałac przejęła Fundacja Fortalicja Czemierniki. W listopadzie 2013 roku nowymi właścicielami pałacu zostali Włodzimierz i Małgorzata Jabłońscy.

Kościół św. Stanisława przechodził remonty w latach 1874-1875, 1927, 1975, 1977, 1987, 1990, 1994, 2006-2009, 2015-2016.

W latach 1975-1998 gmina Czemierniki należała do województwa bialskopodlaskiego. Stanowiło to nowość, bo dotąd w podziałach administracyjnych miejscowość była związana z Lublinem. Po kolejnej reformie administracyjnej, która weszła w życie w 1999 r., gmina Czemierniki weszła w skład województwa lubelskiego i powiatu radzyńskiego.

Po zabiegach czynionych w ostatnich latach z dniem 1 stycznia 2024 r. Czemierniki odzyskały po 154 latach przerwy prawa miejskie.