20. rocznica śmierci Tomasza Strzembosza (16 X 2004)

Dziś mija okrągła, 20. rocznica śmierci Tomasza Strzembosza – historyka, badacza dziejów podziemia niepodległościowego, a także działacza harcerskiego.

Tomasz Strzembosz urodził się 11 IX 1930 r. w Warszawie jako syn prawnika i działacza niepodległościowego Adama Strzembosza starszego i Zofii z Gadomskich. Ciekawostką jest to, że był jednym z trojga bliźniąt – bratem-bliźniakiem działaczki społecznej i założycielki domów opieki Teresy Strzembosz oraz prawnika Adama Strzembosza młodszego.

W rodzinnym mieście Tomasz Strzembosz ukończył szkołę powszechną, a także szkołę średnią na tajnych kompletach, gdyż jego nastoletni wiek przypadł na czas okupacji niemieckiej. Był jeszcze zbyt młody, by samemu zaangażować się w konspirację niepodległościową, jednak jej ideały były mu bliskie, a upamiętnienie stało się jednym z ważniejszych celów jego życia.

W 1945 r. wstąpił do harcerstwa. Należał do Związku Harcerstwa Polskiego aż do jego rozwiązania w 1948 roku. Zarazem od września 1946 r. kontynuował naukę w Samorządowym Ogólnokształcącym Gimnazjum i Liceum w Palenicy. Tam też zdał maturę. Studia rozpoczął na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z powodów politycznych na kilka lat uniemożliwiono mu ich ukończenie. Względy polityczne sprawiły także, iż w 1953 r. został zwolniony z pracy w Wojewódzkim Archiwum Państwowym, do którego przyjęto go rok wcześniej. Przez pewien czas pracował jako robotnik, potem, w roku 1954, został przyjęty do Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.„Odwilż” 1956 roku przyniosła odrodzenie się harcerstwa, w którym znowu zaczął działać. Umożliwiła też powrót na studia i ich ukończenie w 1959 roku.

W 1966 r. rozpoczął pracę w Pracowni Dziejów Polski w II Wojnie Światowej w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. W 1972 r. obronił pracę doktorską na Uniwersytecie Warszawskim pod kierownictwem profesora Stanisława Herbsta, w 1982 r. habilitował się na Wydziale Humanistycznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a w 1991 r. otrzymał tytuł profesora. Opóźnienie w przyznaniu tytułu mimo habilitacji miało przyczyny polityczne. Pod jego kierownictwem swoje prace napisało 60 magistrów i 11 doktorów. Jest autorem około 100 publikacji.

Od 1984 r. pracował na KUL, a od 1991 r. jednocześnie w Instytucie Studiów Politycznych PAN, gdzie kierował Samodzielną Pracownią Dziejów Ziem Wschodnich II RP. Jego zainteresowania badawcze koncentrowały się na dziejach konspiracji niepodległościowej, szczególnie na terenie Warszawy. Interesował się także Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie. Porządkował akta Szarych Szeregów, czyli konspiracyjnego harcerstwa. W latach 80. w sekrecie przed polską i radziecką bezpieką zaczął zbierać materiały dotyczące polskiego podziemia na Kresach. Z oczywistych powodów był pionierem w zajmowania się tym ostatnim tematem.

Strzembosz przez wiele lat działał w harcerstwie. W 1980 r. należał do grona inicjatorów Kręgów Instruktorów im. Andrzeja Małkowskiego. W roku 1981 współtworzył Niezależny Ruch Harcerski i był jego wiceprzewodniczącym. W 1989 r. był jednym z twórców Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej i jego pierwszym przewodniczącym (do 1992 r.), a potem honorowym przewodniczącym.

W 1980 r. został członkiem NSZZ "Solidarność". Był zastępcą przewodniczącego koła w Instytucie Historii PAN. W latach 1982–1989 był członkiem podziemnej Rady Edukacji Narodowej i uczestniczył (od 1983 r.) w pracach Społecznego Komitetu Wydawnictw Niezależnych.

Profesor Strzembosz był też jednym z współzałożycieli Komitetu Upamiętniającego Polaków Ratujących Żydów.

Oprócz tego był też pasjonatem wędrówek górskich. Należał do Polskiego Klubu Górskiego.

Tomasz Strzembosz zmarł 16 X 2004 roku w Warszawie. Został pochowany na Powązkach.

Odznaczono go Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2000), potem (pośmiertnie) Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2008), a także tytułem Kustosza Pamięci Narodowej (2002). Tuż przed śmiercią (w październiku 2004 r.) został też uznany honorowym obywatelem miasta Jedwabne.