Drzwi Gnieźnieńskie

Za najwspanialszy zabytek sztuki romańskiej w Polsce uchodzą t. zw. Drzwi Gnieźnieńskie.

Mianem tym nazywa się ozdobne, zdobione płaskorzeźbami wrota archikatedry w Gnieźnie. Dokładna data ich powstania nie jest znana, ale wysoce prawdopodobne jest, iż wykonane zostały w okresie pierwszego panowania księcia wielkopolskiego Mieszka Starego w księstwie krakowskim, to jest między rokiem 1173 a 1177, najprawdopodobniej zaś w roku 1175. W takim razie w mijającym roku przypadałaby okrągła, 850. rocznica ich wykonania.

Drzwi Gnieźnieńskie, noszące także łacińską nazwę Porta Regia (Brama Królewska), powstały w związku rozwojem kultu świętego Wojciecha, pierwszego polskiego świętego i pierwszego patrona Polski, dzięki któremu powstała sama katedra i w ogóle archidiecezja gnieźnieńska, erygowana w 1000 roku przy okazji mającego uczcić świętego zjazdu gnieźnieńskiego.

Przy okazji warto przypomnieć opublikowane kiedyś artykuły: na temat zjazdu gnieźnieńskiego oraz na temat samego świętego Wojciecha:

https://radzyninfo.pl/pl/545_historia/214089_swiety-wojciech.html

https://radzyninfo.pl/pl/545_historia/212239_1020-rocznica-zjazdu-gnieznienskiego-8-10-iii-1000.html

Drzwi Gnieźnieńskie mają ponad 3 metry wysokości (około 320 cm) oraz 170 cm szerokości. Przedstawiają osiemnaście kwater z płaskorzeźbami ilustrującymi zdarzenia z życia świętego Wojciecha, jego śmierć, wykupienie jego szczątków oraz pogrzeb. Jest to swoisty rzeźbiarski "komiks". Kwatera I pokazuje narodziny świętego, II – ofiarowanie go do stanu duchownego, III – oddanie na naukę do Magdeburga, IV (z kołatką) – samotną modlitwę, V – wyniesienie na tron biskupi, VI – wypędzenie przez Wojciecha diabła z pewnego opętanego, VII – sen Wojciecha, w którym Chrystus upomniał go, by potępił handel niewolnikami, VIII – upomnienie przez Wojciecha księcia Bolesława II, żeby nie handlował niewolnikami, IX – cud św. Wojciecha w postaci cudownego złożenia zbitego naczynia, X – przybycie do Prusów, XI – chrzest niektórych z Prusów, XII – kazanie wśród Prusów, XIII – ostatnią Mszę Świętą, XIV – męczeńską śmierć, XV (z kołatką) – wystawienie zwłok z głową wbitą na pal, XVI – wykupienie zwłok, XVII – sprowadzenie szczątków do Gniezna, XVIII – pochówek w Gnieźnie w obecności Bolesława Chrobrego. Pomiędzy kwaterami jest ozdobna bordiura z ornamentem roślinnym, w który wpleciono scenki ze zwierzętami. W płaskorzeźbach tych uderza bogactwo detali.

Wrota zostały odlane tak zwaną metodą wosku traconego, polegającą na wykonaniu woskowego prototypu, pokryciu go gliną, wypaleniu jej w celu utwardzenia i utworzenia sztywnej formy, z pomocą której wykonywano już sam metalowy odlew. Użyty wosk spalał się, od czego pochodzi nazwa metody. Stop metali użyty do odlania dzieła składa się z miedzi, cyny oraz niewielkich ilości ołowiu. Lewe skrzydło odlano w całości, prawe zestawiono metodą lutowania z 24 osobno odlanych części. Kołatki zostały przylutowane. Nie wiadomo, kto wykonał wrota. Prawdopodobnie zostały odlane w Polsce, ale przez odlewników sprowadzonych z zagranicy. Podczas badania udało się odczytać zatartą inskrypcję jednego z nich – "Petrus Liutwinus". Nie wiadomo jednak, kim był.

Drzwi Gnieźnieńskie są jednak z najwspanialszych zabytków nie tylko sztuki romańskiej, ale szerzej sztuki średniowiecznej w Polsce. Warto dodać, że podobne do nich, nawet nieco wcześniejsze, bo wykonane już w połowie XII w., są Drzwi Płockie, które znajdowały się pierwotnie w katedrze w Płocku, ale w niejasnych okolicznościach trafiły w późniejszych wiekach do Rosji i znajdują się obecnie w Nowogrodzie Wielkim. Na szczęście Drzwi Gnieźnieńskie są nadal na miejscu w Gnieźnie.