Historia kolęd

Z okazji Świąt Bożego Narodzenia warto opowiedzieć pokrótce bożonarodzeniowych pieśniach – kolędach.

Pierwsze utwory związane tematycznie z Bożym Narodzeniem znane są już od końca IV wieku. Początkowo były to jednak dostojne hymny. Wśród nich autorów byli św. Hilary, św. Ambroży czy hiszpański poeta Prudencjusz.

Hymn św. Hilarego we współczesnym wykonaniu:

https://www.youtube.com/watch?v=bra6ETUOpb4&list=RDbra6ETUOpb4&start_radio=1

Potem wśród tak zwanych sekwencji, czyli pieśni religijnych niemających genezy biblijnej, były też sekwencje związane z Bożym Narodzeniem. W XII wieku paryski zakonnik Adam od Świętego Wiktora, zaczął wprowadzać do pieśni bożonarodzeniowych tony z muzyki ludowej, niekiedy nawet dość skoczne. Takie pieśni religijne, ale nieco "lżejsze" chętnie śpiewał i promował także święty Franciszek z Asyżu. Poźne średniowiecze przyniosło rozwój kolęd w różnych krajach. Z czasem zresztą pojawił się odrębny typ piosenki, już luźno związany ze Świętami, zwany pastorałką.

Czasami terminy "kolęda" i "pastorałka" bywają mylone. Otóż kolęda jest pieśnią religijną, natomiast pastorałka jest pieśnią ludową o wesołym, lekkim brzmieniu. Przykładami kolęd będą "Bóg się rodzi" czy "Dzisiaj w Betlejem", natomiast pastorałki to na przykład "Kuba stary przyniósł dary", "Dziecina mała" lub "Patrzcie bracia tam na niebie".

Samo słowo "kolęda" pochodzi od słowa "kalenda" oznaczającego pierwszy dzień miesiąca w rzymskim kalendarzu. Pochodzi od niego samo słowo "kalendarz". W wielu językach (poza polskim też w greckim, rumuńskim, czeskim, słowackim, ukraińskim) zaczęto w podobny sposób nazywać pieśni bożonarodzeniowe.

Ciekawa jest historia wchodzenia słowa "kolęda" do języka polskiego. Otóż początkowo określenie "kolędowanie" oznaczało nie śpiewanie, ale odwiedzanie sąsiednich domostw, składanie sobie życzeń i wręczanie drobnych podarunków. Przy okazji nieraz śpiewano pieśni świąteczne. To zrodziło tradycję chodzenia kolędników i spowodowało przeniesienie nazwy oznaczającej wizyty na pieśni. Pozostałością dawnego znaczenia jest potoczna nazwa wizyt duszpasterskich składanych przez księży parafianom na początku roku liturgicznego – "chodzenie po kolędzie".

Kolędy stały się popularne w wielu krajach. Przykładem "międzynarodowej" kolędy jest "Cicha noc" ("Stille Nacht"). Oryginał napisał po niemiecku austriacki ksiądz Joseph Mohr (1792-1848), a muzykę skomponował Franz Xaver Gruber (1787-1863). Kolęda ta stała się bardzo popularna w całej Austrii, potem w innych krajach niemieckojęzycznych, a potem także w innych krajach. Powstawały wersje z nowymi tekstami w innych językach, w tym polskim.

Oryginał:

https://www.youtube.com/watch?v=9p97sxREC00&list=RD9p97sxREC00&start_radio=1

Polska wersja: https://www.youtube.com/watchv=yJg7U_3MaFc&list=RDyJg7U_3MaFc&start_radio=1

Pierwsze anglojęzyczne "christmas carols", to jest kolędy, napisał w XV wieku ksiądz John Awdley (Audelay), duchowny pełniący posługę w Shropshire, hrabstwie w Anglii przy granicy z Walią.

Jedną z najpopularniejszych kolęd obok "Cichej nocy" jest pieśń "O holy night". Jej oryginał powstał we Francji jako "Cantique de noël" w 1847 roku. Słowa napisał Placide Cappeau, a muzykę skomponował Adolphe Adam. Bardziej znana jest wersja anglojęzyczna.

https://www.youtube.com/watch?v=-veyy8LpAoE&list=RD-veyy8LpAoE&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=prz4SrynLBk&list=RDprz4SrynLBk&start_radio=1

Wśród anglojęzycznych kolęd wymienić można pieśni takie jak "O come all ye faithfull", "Hark! The herald angels sing", "Joy the world" czy "Huron carol" znana też jako "Twas in the moon of wintertime". Ta ostatnia pochodzi z Kanady.

"O come all ye faithfull":

https://www.youtube.com/watch?v=1tM5pwvUGMI&list=RD1tM5pwvUGMI&start_radio=1

"Hark! The herald angels sing":

https://www.youtube.com/watch?v=xqooC4ZG75Y&list=RDxqooC4ZG75Y&start_radio=1

"Joy the world":

https://www.youtube.com/watch?v=jgAZVgfUxcg&list=RDjgAZVgfUxcg&start_radio=1

"Huron carol":

https://www.youtube.com/watch?v=tnxZ-YU4f0A&list=RDtnxZ-YU4f0A&start_radio=1

Warto tu dodać jako ciekawostkę, że Charles Dickens, sławny angielski pisarz, pisząc swoją chyba najbardziej znaną powieść, nadał jej tytuł "A christamas carol", co znaczy dosłonie "Pieśń bożonarodzeniowa", "Kolęda", aczkolwiek tytuł powieści na polski został przetłumaczony nie dosłownie jako "Opowieść wigilijna". Co więcej książka dzieli się nie na części czy rozdziały, ale na "strofy".

Wśród kolęd francuskojęzycznych można wymienić takie utwory jak "Venez, divin Messie", "Il est né, le divin Enfant".

Venez, divin Messie":

https://www.youtube.com/watch?v=gQXpp9mWkCM&list=RDgQXpp9mWkCM&start_radio=1

"Il est né, le divin Enfant":

https://www.youtube.com/watch?v=Tx2HAMDKe5o&list=RDTx2HAMDKe5o&start_radio=1

We Włoszech najbardziej znanymi kolędami są "Ninnananna a Gesu Bambino" i "Tu scendi dalle stelle" z 1732 roku. Autorem tej drugiej jest św. Alfons Liguori, założyciel zakonu redemptorysów, znanego z prowadzenia Radia Maryja.

"Ninnananna a Gesu Bambino":

https://www.youtube.com/watch?v=Kb0xeMIMosE&list=RDKb0xeMIMosE&start_radio=1

"Tu scendi dalle stelle" :

https://www.youtube.com/watch?v=B1EAzQPI63o&list=RDB1EAzQPI63o&start_radio=1

Bogaty jest zbiór kolęd w Polsce. Za pierwszą polską kolędę uznawana jest pieśń "Zdrow bądź, Królu anjelski" ("Zdrów bądź, Królu anielski") z 1424 roku.

"Zdrow bądź, Królu anjelski":

https://www.youtube.com/watch?v=4LcMlVbfBSc&list=RD4LcMlVbfBSc&start_radio=1

Błogosławiony Władysław z Gielniowa, pierwszy znany z imienia poeta piszący po polsku, napisał kolędę "Augustus kiedy królował". Pieśń składa się z 23 zwrotek. Każda z nich jest czterowersowa i rymowana według schematu aabb lub aaaa. Utwór pisany jest ośmiozgłoskowcem, a pierwsze litery kolejnych zwrotek są kolejnymi literami alfabetu ("Augustus kiedy krolował (...) Betleem, miasto niewielgie, (...) Ci, iże ubodzy byli itd.. Całość utworu (czytana, nie śpiewana):

https://www.youtube.com/watch?v=GvHqQzhB-34

Dziś jednak te utwory są zapomniane, w przeciwieństwie do pięknej kolędy "Bóg się rodzi" napisanej przez znakomitego poetę Franciszka Karpińskiego. W tym roku minęła 200. rocznica jego śmierci.

https://www.youtube.com/watch?v=W9FFYa_l9sY&list=RDW9FFYa_l9sY&start_radio=1

iększość obecnie śpiewanych polskich kolęd pochodzi z XVIII lub XIX wieku. Najbardziej popularnymi polskimi kolędami są "Wśród nocnej ciszy", "Dzisiaj w Betlejem", "Pójdźmy wszyscy do stajenki", "Gdy się Chrystus rodzi", "Przybieżeli do Betlejem pasterze", "Do szopy hej, pasterze", "W żłobie leży", "Mędrcy świata", "Lulajże Jezuniu".

"Wśród nocnej ciszy":

https://www.youtube.com/watch?v=k45AJhW-Fu0&list=RDk45AJhW-Fu0&start_radio=1

"Dzisiaj w Betlejem":

https://www.youtube.com/watch?v=VNl1taI0PMI&list=RDVNl1taI0PMI&start_radio=1

"Pójdźmy wszyscy do stajenki":

https://www.youtube.com/watch?v=1iAmIwSF3tw&list=RDVNl1taI0PMI&index=9

"Gdy się Chrystus rodzi":

https://www.youtube.com/watch?v=b87QTNZK9EA&list=RDb87QTNZK9EA&start_radio=1

"Przybieżeli do Betlejem pasterze":

https://www.youtube.com/watch?v=mt2FfPGbYEM&list=RDIrFxay93LBA&index=13

"Do szopy hej, pasterze":

https://www.youtube.com/watch?v=wZqbnRcKuCk&list=RDwZqbnRcKuCk&start_radio=1

"W żłobie leży":

https://www.youtube.com/watch?v=IrFxay93LBA&list=RDIrFxay93LBA&start_radio=1

"Mędrcy świata":

https://www.youtube.com/watch?v=qSfvXjwYfiE&list=RDqSfvXjwYfiE&start_radio=1

"Lulajże Jezuniu":

https://www.youtube.com/watch?v=Unc2CxikoyI&list=RDk45AJhW-Fu0&index=2

Swoje kolędy mają także inne kraje Europy środkowej. W Czechach najbardziej znanymi kolędami są "Nesem vám noviny" i "Půdem spolu do Betleme", na Słowacji – "Pásli ovce valaši", "Búvaj dieťa krásne" i "Povedzte nam, pastuskovie", na Węgrzech – "Örvendezünk Betlehembe mejünk", "Ó jöjj, ó jöjj, Üdvözítő", "Pásztorok keljünk fel".

"Nesem vám noviny":

https://www.youtube.com/watch?v=Q8N6L_K-QsE&list=RDQ8N6L_K-QsE&start_radio=1

"Půdem spolu do Betleme":

https://www.youtube.com/watch?v=pEX5UBLxrcI&list=RDpEX5UBLxrcI&start_radio=1

"Pásli ovce valaši":

https://www.youtube.com/watch?v=Zm-yRaO3G8s&list=RDZm-yRaO3G8s&start_radio=1

"Búvaj dieťa krásne":

https://www.youtube.com/watch?v=FrMlDfYfFGg&list=RDFrMlDfYfFGg&start_radio=1

"Povedzte nam, pastuskovie":

https://www.youtube.com/watch?v=tFLQ8Q8pw30&list=RDtFLQ8Q8pw30&start_radio=1

"Örvendezünk Betlehembe mejünk":

https://www.youtube.com/watch?v=rWFukYLNaNI&list=RDrWFukYLNaNI&start_radio=1

"Ó jöjj, ó jöjj, Üdvözítő":

https://www.youtube.com/watch?v=nLkLRDhsolk&list=RDnLkLRDhsolk&start_radio=1

"Pásztorok keljünk fel":

https://www.youtube.com/watch?v=Im2oAPCj-j0&list=RDIm2oAPCj-j0&start_radio=1

Kolędy znane są także w krajach prawosławnych. Co ciekawe grecka ich nazwa jest podobna do polskiej – "kalanta". Chyba najpopularniejsza taką grecką pieśnią jest "Kalanta Hristougenon" ("Kolęda na Boże Narodzenie"). Są takie pieśni także na Ukrainie (n. p."W misti Wyflejemi", "Boh Predwichnyj", w Rumuni (n. p. "Sub fereastră la om bun") i w innych krajach.

"Kalanta Hristougenon":

https://www.youtube.com/watch?v=Gz6Mizn4waE&list=RDGz6Mizn4waE&start_radio=1

"W misti Wyflejemi":

https://www.youtube.com/watch?v=Wyc9J0x3ceM&list=RDWyc9J0x3ceM&start_radio=1

"Boh Predwichnyj":

https://www.youtube.com/watch?v=jN44obA6xrg&list=RDjN44obA6xrg&start_radio=1

"Sub fereastră la om bun":

https://www.youtube.com/watch?v=e7G6sJhD-gE&list=RDe7G6sJhD-gE&start_radio=1

Obfita jest tradycja "villancicos" i "villacente", to znaczy kolęd w językach hiszpańskim i portugalskim, śpiewanych nie tylko w Hiszpanii i Portugalii, ale także w Ameryce Łacińskiej. W Argentynie popularna jest pieśń "Huachito torito", w Kolumbii – "El Regalito", w Boliwii – "Estrella de Belén", w Ekwadorze – "No se, niño hermoso", w Peru – "Siwar situy". Ostatnia z wymienionych została napisana nie po hiszpańsku, ale w keczua – języku Indian z zachodniej części Ameryki Południowej.

"Huachito torito":

https://www.youtube.com/watch?v=qfc_4QiGa-8&list=RDqfc_4QiGa-8&start_radio=1

"El Regalito":

https://www.youtube.com/watch?v=12j7aQIvmyE&list=RD12j7aQIvmyE&start_radio=1

"Estrella de Belén":

https://www.youtube.com/watch?v=U5tGQCYTkN8&list=RDU5tGQCYTkN8&start_radio=1

"No se, niño hermoso":

https://www.youtube.com/watch?v=yEI4ch7Rr-0&list=RDyEI4ch7Rr-0&start_radio=1

"Siwar situy":

https://www.youtube.com/watch?v=5BcNT9hZKa4&list=RD5BcNT9hZKa4&start_radio=1

Znane są też kolędy etiopskie, filipińskie, a nawet irackie, egipskie i hinduskie – oczywiście tworzone przez chrześcijan z Iraku, Egiptu czy Indii.

W ostatnich dziesięcioleciach powstało sporo nowych pieśni związanych ze Świętami Bożego Narodzenia, ale nie są to już kolędy. Można je co najwyżej podciągnąć pod pastorałki. Nie opowiadają już o Bożym Narodzeniu, ale o samych Świętach i ich atmosferze. Chyba pierwszą taką "ześwieczczoną" piosenką była niemiecka piosenka "O Tannenbaum". Znane są takie "okołoświąteczne" powstałe już w XX wieku piosenki w języku angielskim jak "Jingle bells", "White Christmas", "Rockin' around the christmas tree", "Merry Christmas everybody", "Merry christmas everyone" i wiele innych. W Polsce przykładem takiego utworu jest "Jest taki dzień".

https://www.youtube.com/watch?v=lS4wTuvR7Ik&list=RDlS4wTuvR7Ik&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=3CWJNqyub3o&list=RD3CWJNqyub3o&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=_3ZC45Q82pg&list=RD_3ZC45Q82pg&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=1qYz7rfgLWE&list=RD1qYz7rfgLWE&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=WM7M7zSMJcw&list=RDWM7M7zSMJcw&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=N-PyWfVkjZc&list=RDN-PyWfVkjZc&start_radio=1

https://www.youtube.com/watch?v=jSena948AaI&list=RDjSena948AaI&start_radio=1