W powiecie radzyńskim, przede wszystkim w samym Radzyniu, jest szereg zabytkowych bram.

Brama według jednej z definicji to "ruchome zamknięcie otworu wejściowego i wjazdowego do budynku, ogrodu, podwórza itp.", według innej "główne wejście lub wjazd na teren zamknięty, otwór, najczęściej zamykany, umieszczony w określonej budowli (ogrodzeniu, murze , budynku) ujęty w obudowę konstrukcyjno-architektoniczną". Bramy przeważnie mają kształt dwóch przesuwanych ręcznie metalowych krat, rzadziej pełnych metalowych płyt. W dawnych czasach bramy miewały kształt dużych drewnianych wrót albo krat podnoszonych. Kiedyś bywały też bramy będące elementem całych budynków bramnych. Współczesną, nową odmianą bramy jest brama przesuwana nie ręcznie, ale zdalnie przez elektronikę.

Jak było już wspomniane wyżej, zdecydowana większość zabytkowych bram na terenie powiatu radzyńskiego znajduje się w samym Radzyniu, jednakże najstarszą z nich zobaczyć można w Czemiernikach. Nie jest to tylko sama brama, ale cały budynek bramny będący elementem murów dawnego zespołu pałacowego stworzonego przez Firlejów w latach 1615-1622. Właściwa, drewniana brama z półkolistym zwieńczeniem umieszczona została tam w piętrowym, murowanym budynku znajdującym się w południowo-zachodnim narożniku murów rezydencji, nieopodal bastionu bramnego. Ma nietypowe, kopulaste sklepienie. W budowli znajduje się tak zwane samborze, czyli pomieszczenie na piętrze budynku bramnego przeznaczone na mieszkanie pełniącego w nim służbę strażnika.

Szereg zabytkowych bram znajduje się w zespole pałacowo-parkowym w Radzyniu. Co ciekawe niegdyś bramy w formie dużych, drewnianych wrót znajdowały się w samym pałacu Potockich w wejściach na dziedziniec znajdujących się pod wieżami. Dziś ich już tam nie ma, ale jest pozostałość po nich w postaci wciąż tkwiących w pałacowym murze zawiasów, na których były zawieszone.

Wciąż za to istnieje brama wjazdowa z metalowej kraty w murze oporowym, przez którą można wejść na dziedziniec od strony stawów i mostu-podjazdu. Co ciekawe nie jest to oryginalna brama z czasów powstania pałacu Potockich. Wykuta została ponad 100 lat później, na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku. Jest neobarokowa w stylu. Krata bramy ozdobiona jest "ślimakami" i innymi zawijasami, a także kartuszami z herbami Ślepowron, Jastrzębiec, Nałęcz i Pilawa i motywem piór u góry. Właściwa brama znajduje się pomiędzy dwiema swoistymi "klatkami" z kraty zwieńczonymi lampionami. Od tych klatek w obie strony ciągnie się ogrodzenie aż do filarów zwieńczonych rzeźbami, będącymi już elementami muru oporowego, który z kolei ciągnie się w obie strony aż do samych ścian pałacu.

Zabytkowe są też bramy parku wchodzącego w skład zespołu pałacowego. Nie wiadomo, kiedy je wybudowano – czy już wtedy, gdy założono park, czyli jeszcze w XVIII wieku, czy też wtedy, gdy powstała wspomniana brama dziedzińca, to jest na początku drugiej połowy XIX wieku. Wiadomo za to, że ogrodzenie oraz filary bramy są murowane, zaś same bramy metalowe i zdobione zawijasami. Bramy parku są trzy: duża brama północna, duża brama zachodnia i mała brama zachodnia. Od południa teren parku ogranicza północna ściana pałacu, natomiast od strony wschodniej, w tym także południowo-wschodniej i północno-wschodniej, teren nie jest zamknięty, nie licząc ogrodzeń sąsiadujących z parkiem posesji (Bimiz-Foodu, Liceum, "bloków nauczycielskich", dawnego ogrodu PUK-u, lokali socjalnych przy pałacu) . Od dużej bramy zachodniej zaczyna się główna alejka, z której widać północną część fasady pałacu oraz pomniki przyrody w postaci dwóch starych modrzewi. Zaraz za nią zaczyna się też nieutwardzona alejka biegnąca na skos w stronę północno-wschodnią w kierunku Oranżerii. Z kolei na wprost tej ostatniej jest mała brama zachodnia. Brama północna znajduje się naprzeciwko parkowego stawu z jednej strony, a zakrętu ul. Jana Pawła II z drugiej. W jej pobliżu, acz już poza parkiem, stoi słup sakralny.

Zabytkowe są też dwie bramy placu kościelnego. Szczególnie warto zwrócić na bramę-dzwonnicę zamykającą plac kościelny od strony zachodniej. Usytuowana jest od strony zachodniej, naprzeciw głównych wrót kościoła, obok parkingu przy ul. Warszawskiej. Wybudowana została ponad 100 lat później niż sam kościół, w latach 1765-1766. Na zlecenie Potockich zaprojektował ją Jakub Fontana, który był też projektantem pałacu. Duże remonty przeszła w 1895 r. i w roku 2002. Jest murowana i otynkowana, dwukondygnacyjna ze szczytem, z dużą bramą wejściową i mniejszą furtką oraz z wejściem na piętro z dzwonami, które są widoczne z ulicy, bo znajdują się w otwartych arkadach. Są one usytuowane dokładnie nad bramą i furtkami – duża arkada z dużym dzwonem nad właściwą bramą, a mniejsze arkady z mniejszymi dzwonami nad furtką i nad wejściem. Wysoko nad arkadami z dzwonami są płaskorzeźby: od strony ulicy Warszawskiej – Oko Opatrzności jako symbol Boga, od strony placu kościelnego – krzyż, jedno i drugie otoczone promieniami.

W 1947 roku w odlewni Antoniego Kruszewskiego wykonano dzwony dzwoniące do dziś w Radzyniu – duży dzwon "Ignacy" oraz dwa mniejsze – "Henryka" i najmniejszego z nich "Tadeusza". Dzwony te zostały zamówione dzięki składkom parafian.

Radzyńska brama-dzwonnica w XX wieku dwukrotnie była "niemym świadkiem" historycznych wydarzeń. W 1918 roku, podczas odzyskiwania przez Polskę niepodległości, grupa Niemców nie chciała dać się rozbroić, zamknęła się w dzwonnicy i rozpoczęła strzelaninę. Potyczka zakończyła śmiercią 1 Polaka i 2 Niemców oraz poddaniem się tych ostatnich. Drugi raz budowla zapisała się w historii podczas ataku żołnierzy WiN na siedziby UB i MO przeprowadzonego w noc sylwestrową z 31 XII 1946 roku na 1 I 1947 roku. Partyzanci do ataku ruszyli właśnie z dzwonnicy. Oba zdarzenia zostały upamiętnione umieszczonymi na bramie-dzwonnicy tablicami pamiątkowymi. Na temat obu były kiedyś artykuły na Radzyń Info:

https://radzyninfo.pl/pl/545_historia/170898_odzyskanie-niepodleglosci-w-radzyniu-12-xi-1918.html

https://radzyninfo.pl/pl/545_historia/83464_70-rocznica-ataku-win-na-radzynski-urzad-bezpieczenstwa-31-xii-1946-1-i-1947.html

Zabytkowa jest też druga brama placu kościelnego, usytuowana od strony wschodniej, naprzeciwko znajdującego się po drugiej stronie ulicy pałacu Potockich, a konkretniej wspomnianych już wcześniej jego bram. Tworzą one istną oś. Wschodnia brama placu kościelnego wybudowana została w 1686 r., zaś w związku z powiększeniem placu kościelnego 1895 r. przeniesiona na obecne miejsce. Wtedy też wykuto w warszawskim zakładzie artystycznym Romana Szewczykowskiego właściwą bramę oraz dwie furtki. Są one metalowe i mają liczne ozdoby. Wschodnia brama placu kościelnego jest murowana, trójprzelotowa. Ma pilastry, ozdobny szczyt z monogramem maryjnym od strony zewnętrznej i chrystogramem od strony zewnętrznej oraz 4 ozdobne metalowe szpice.

W Radzyniu jest jeszcze jedna zabytkowa brama, a mianowicie północna brama cmentarza. Jest to niska metalowa okratowana brama znajdująca się między dwoma murowanymi filarami ozdobionymi znakami krzyża i zwieńczonymi żeliwnymi rzeźbami przedstawiającymi symbolizujące pamięć o zmarłych znicze, acz mające nietypowy kształt zbliżony do waz. Bramę tę postawiono w 1897 roku. W roku 2018 była remontowana.

Jest jeszcze jedna brama w Radzyniu, o której warto wspomnieć, choć nie ma statusu zabytku. Chodzi o bramę w kamienicy przy Ostrowieckiej 12. Jest to jeszcze przedwojenna, metalowa brama, przez którą wozy mogły wjeżdżać z ulicy przez korytarz na podwórze z drugiej strony. Jeszcze do niedawna istniała pozostałość po tym w postaci braku krawężnika naprzeciwko tej bramy.

W powiecie radzyńskim poza Radzyniem są jeszcze 3 zabytkowe bramy. Jedną z nich jest już wspomniana brama zespołu pałacowego w Czemiernikach. Drugą jest brama cmentarza w Zarzecu Ulańskim postawiona w 1925 roku. Od bramy radzyńskiej cmentarza odróżnia ją to, że jej filary nie zostały zrobione z cegły, tylko z kamiennych ciosów. Drugą różnicą jest to, że oprócz właściwej kratowanej metalowej bramy są jeszcze dwie małe furtki.

Ostatnią "bohaterką" niniejszego artykułu jest brama placu kościelnego w Suchowoli. Wzniesiono ją w roku 1930, kilka lat po wybudowaniu suchowolskiego kościoła. Jest murowana i otynkowana. Reprezentuje styl neobarokowy. Nie ma bocznych furtek, tylko jedną właściwą metalową bramę.

Na koniec artykułu zapraszam do przejrzenia galerii zdjęć bram wymienionych w artykule autorstwa Justyny Kurowskiej.

Szczepan Korulczyk